وقوع پدیده‌های نامتعارف جوی در سال‌های آینده

گروه راه و شهرسازی|زهره علامی|

 آب و هوای کشور طی سال‌های گذشته دچار تغییرات بسیاری شده است، مثلا در همین سه، چهارماه اخیر شاهد بارش برف و باران سنگین به همراه وزش باد گرم در استان‌های مختلف کشور بودیم، از یک طرف بارش شدید باران منجر به وقوع سیل و سیلاب در استان سیستان و بلوچستان شد، در سوی دیگر بارش سنگین برف، اهالی استان آذربایجان شرقی را غافلگیر کرد و در این میان وزش باد گرم در جنگل‌های 13 شهر استان گیلان، 41 هکتار از این جنگل‌ها را دچار حریق کرد.

اغلب کارشناسان حوزه اقلیم‌شناسی، وقوع بارش‌های ناگهانی برف و باران، خشکسالی و وزش بادهای گرم در کشور را نشان‌دهنده وقوع پدیده تغییر اقلیم می‌دانند در حالی که برخی دیگر، تغییرات جوی رخ داده طی سال‌های اخیر در ایران را «نوسانات» آب و هوایی می‌دانند و معتقدند، صدها سال زمان لازم است تا اقلیمی به معنای واقعی تغییر کند و دوره‌ای مانند عصر یخبندان ایجاد شود.

اما واقعیت این است که وقوع این بی‌نظمی‌ها در آب و هوا، چه پدیده تغییر اقلیم باشد و چه نوسانات آب و هوایی، ناشی از گرم شدن زمین است و این گرمایش می‌تواند اثرات منفی بسیاری در حوزه محیط زیست، کشاورزی، اقتصاد و ... برای کشور به همراه داشته باشد، این موضوع زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که مشخص می‌شود دمای کره زمین در 40 سال گذشته، حدود یک درجه افزایش یافته است اما این رقم برای ایران حدود 1.5 درجه سلسیوس بوده است. درواقع افزایش دمای ایران نسبت به افزایش دمای کره زمین بیشتر بوده است. بنابراین احتمال وقوع بی‌نظمی‌های آب و هوایی درایران نسبت به سایر کشورها افزایش می‌یابد.

در این شرایط و با توجه به آنکه افزایش دمای زمین و تشدید پدیده گرمایش، افزایش توفان‌ها و گردبادهای سهمگین، وقوع خشکسالی‌ها، سیل‌ها، بادهای گرم را به دنبال دارد، توجه به این پدیده یعنی گرم شدن زمین، آثار آن و راهکارهایی برای کاهش سرعت آن (به ویژه در ایران که افزایش دما در آن نسبت به سایر کشورها بالاتر بوده است) می‌تواند راهگشا باشد.

    تکرار برخی پدیده‌های اقلیمی

به صورت دوره‌ای

بارش شدید برف و باران در ابتدا و انتهای سال جاری توجه بسیاری از کارشناسان حوزه اقلیم‌شناسی را به خود جلب کرده است. حسن لشکری که دانشیار دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی است، بارش شدید باران طی ماه‌های گذشته را به معنای تغییر اقلیم می‌داند. لشکری، در توضیح رخدادهای آب و هوایی به دو پدیده اقلیمی مهم اشاره می‌کند و می‌گوید: برخی پدیده‌های اقلیمی به‌صورت دوره‌ای تکرار می‌شوند، مثلاً یک بارش شدید یا سرمای شدید یا خشکسالی شدید که ممکن است قبلا اتفاق افتاده است، دوباره نزدیک به همان ویژگی و شدت تکرارشود.  لشکری می‌افزاید: این پدیده تغییر اقلیم نیست بلکه اینها پدیده‌های قابل تکرار هستند و با دوره برگشت‌های مختلف تکرار می‌شوند، مثلاً یک بارش با شدت معین ممکن است هر 100سال یک‌بار تکرار شود.

او ادامه می‌دهد: دوره برگشت یک پدیده اقلیمی خاص به‌شدت آن بستگی دارد، پدیده‌های حدی خیلی شدید، دوره برگشت طولانی‌تری دارند، این پدیده‌های قابل تکرار به پدیده‌ای به نام سیکل‌های خورشیدی یا لکه‌های خورشیدی ارتباط پیدا می‌کنند.

به گفته این استاد دانشگاه، مقدار انرژی خروجی از خورشید تابع سیکل‌های 11 ساله است؛ که آن‌هم به تعداد لکه‌های خورشیدی که بر روی سطح خورشید ظاهرشده و به‌تدریج زیاد و کم می‌شوند مربوط است.

لشکری اظهار می‌کند: درحالت اوج و حضیض تعداد لکه‌ها، مقادیر انرژی خروجی تغییر پیدا می‌کند ودرنتیجه در حالت‌های اوج و حضیض لکه‌ها واکنش‌های اقلیمی هم تغییرمی کند. با اینکه سیکل‌ها دارای تناوب منظم 11 ساله هستند ولی همه سیکل‌ها 11 ساله شبیه نیستند و این تفاوت در ویژگی سیکل‌ها است که دوره برگشت پدیده‌ها را متفاوت می‌کند.

    جزییات تغییر اقلیم

این اقلیم شناس درباره تغییر اقلیم می‌گوید: وقتی عناصر و پدیده‌های اقلیمی روند یا سو پیدا می‌کنند و از شرایط سیکلی خارج می‌شود می‌گوییم اقلیم تغییر پیدا کرده است یا در حال تغییر پیدا کردن است. مثلاً وقتی دما در یک دوره زمانی مشخصی با یک‌روند یا با شیب ملایمی در حال افزایش است و روند پیداکرده است، می‌گوییم اقلیم در حال تغییر است.

او اضافه می‌کند: اگر دقیق‌تر توجه کنیم در چند دهه اخیر و به خصوص در یک دهه اخیر پدیده‌های فرین (نامتعارف یا حدی) مانند باران‌های شدید و نامتعارف در کنار برف‌های شدید و نامتعارف، امواج گرمایی شدید، در کنار امواج سرمایی شدید رخ می‌دهد.

لشکری معتقد است: باید بپذیرم اقلیم در حال تغییر کردن است، چون بارش‌های شدید و نامتعارف در مناطقی اتفاق می‌افتد که منطقه به لحاظ شرایط اقلیمی ویژگی خشکی دارد. به عنوان‌مثال در سامانه بارشی سیل‌آسای تاریخ 25 آذرماه 1398 در یک بازه زمانی 3 تا 4 ساعته در ایستگاه آبادان 112.2 میلی‌متر و در ایستگاه جم فرودگاه 148.8 میلی‌متر بارش اتفاق می‌افتد.

این اقلیم شناس اظهار می‌کند: در سامانه بارشی سیل‌آسای دیگری در استان‌های هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان در تاریخ 19 دی‌ماه 1398 در ایستگاه بندرعباس در مقطع زمانی چندساعته 92.2 میلی‌متر، روز 20 دی‌ماه درایستگاه رودان 102.8 میلی‌متر، بستک 91.5 میلی‌متر و یک روز بعد یعنی روز 21 دی‌ماه در ایستگاه راسک 107.2 میلی‌متر بارش اتفاق می‌افتد. این مقدار بارش که گاه در چند ساعت اتفاق افتاده است به‌اندازه بارش یک سال و گاه بیشتر از یک سال این ایستگاه‌ها است.

    پدیده‌های نامتعارف در سال‌های آینده

لشکری با تأکید بر اینکه این پدیده‌های نامتعارف، بیانگرتغییراتی است که دررفتار والگوهای گردشی جو سیاره زمین اتفاق افتاده است؛ می‌گوید: بنابراین باید منتظر وقوع پدیده‌های نامتعارف در همه ابعاد آن در سال‌های آینده هم باشیم، وقوع بارش‌های شدید در فصولی از سال که کمتر انتظار بارش وجود دارد، امواج گرمی با شدت‌های زیاد و نامتعارف یا در مکان‌ها و زمان‌هایی که انتظار آن نمی‌رود و بروز سرماهای نامتعارف در مناطقی که کمتر تجربه‌شده است.

این استاد دانشگاه درباره تغییر مدل بارش برف و باران طی سال‌های اخیر می‌گوید: وقتی به تجارب ذهنی افراد کهنسال و حتی افراد میان‌سال مراجعه می‌شود عموماً از برف‌های سنگین در سالیان دور یا سرماهای بسیار شدید درگذشته‌های دور صحبت می‌کنند، گرمایش جهانی یک واقعیت انکارناپذیر است.

لشکری ادامه می‌دهد: گرمایش جهانی سبب شده است نقش و عملکرد سامانه‌های بارشی که بر روی کشور ایران تأثیر دارند و بارش‌های کشور را تأمین می‌کنند تغییر پیدا کند.

    افزایش سهم سامانه‌های جنوبی

به گفته او، در تحقیقی که به همراه گروهی از دانشجویان دکترا انجام داده به این نتیجه رسیده‌اند که در چند سال اخیر نقش سامانه‌های جنوبی و به خصوص سامانه سودانی (سامانه سودانی به کم فشارهای حرارتی اطلاق می‌شود که منشأ آنها مناطق اطراف دریای سرخ بوده و خطوط کم فشار آنها جنوب دریای سرخ، سودان و اتیوپی را در بر گرفته و در ادامه مسیرشان از جنوب غرب ایران عبور کرده و سبب بارش‌های شدید می‌شوند) در بارش‌های کشور نسبت به سامانه‌های دیگر افزایش پیداکرده است و دریاهای جنوبی نقش بیشتری در تأمین رطوبت سامانه‌های بارشی ورودی به کشور دارند.

این اقلیم شناس اظهار می‌کند: به همین دلیل در اثر افزایش دمای ایستگاه‌های کشور و افزایش نقش سامانه‌های جنوبی در بارش‌ها ممکن است در آینده هم بارش‌ها از حالت‌جامد به سمت بارش‌های مایع سوق پیدا کنند.

 او اضافه می‌کند: در بررسی که روی تنوعی از ایستگاه‌های کشور انجام‌شده است، همگی بیانگر روند رو به افزایش دما در اکثریت ایستگاه‌های کشور است، این پدیده نشان‌دهنده آن است که گرمایش جهانی با شدت و ضعف در کشور ایران هم رخ‌داده است؛ این پدیده برای ذخیره و بیلان آبی کشور زراعت اتفاق تأمل‌برانگیزی است و توجه جدی متولیان امر را می‌طلبد.

    بی‌نظمی در آب و هوا

درحالی که حسن لشکری تغییرات آب و هوایی در کشور را هم ناشی از تغییر اقلیم و هم پدیده‌های دوره‌ای می‌داند، پرویز کردوانی استاد دانشگاه معتقد است که اقلیم ایران تغییر نکرده بلکه آب و هوا دچار بی‌نظمی و نوسان شده است. کردوانی می‌گوید: نوسانات ناگهانی آب و هوا نتیجه گرم شدن کره زمین است و این انسان است که از سال 1850 میلادی و شروع دوره صنعتی شدن با افزایش فعالیت‌های خود، سبب افزایش گازهای گازکربنیک و متان در کره زمین شد.

کردوانی درخصوص تاثیر تغییرات جوی بر سطح کره زمین می‌افزاید: گرم شدن کره زمین سبب افزایش سطح آب اقیانوس‌ها خواهد شد و جزایر و شهرهای ساحلی به زیر آب خواهند رفت و براساس پیش بینی‌ها شهر لندن تا 300 سال آینده به زیر آب خواهد رفت. او با اشاره به نقش سازمان هواشناسی در اعلام وضعیت آب و هوا می‌گوید: این سازمان حضور پررنگی در هشدارهای مربوط به وقوع سیل و سیلاب دارد و همین اخطارها می‌تواند از وقوع خسارت‌های مالی و جانی به میزان بالایی بکاهد.

    بی‌توجهی به اخطارها

این اقلیم‌شناس ادامه می‌دهد: با وجود اینکه سازمان هواشناسی همواره پیش ازوقوع باران‌های شدید و سیلاب، اطلاعیه‌هایی را صادر می‌کند، اما با این وجود نگاهی به سیل‌های اخیر کشور و حجم بالای خسارت‌ها نشان می‌دهد که توجه چندانی به این اطلاعیه‌ها از سوی مسوولان ذیربط و حتی مردم نمی‌شود.

او اظهار می‌کند: تنها اقدامی که از سوی مسوولان در زمان سیلاب شاهدیم، بازگشایی جاده‌ها است درحالی که باید در گام نخست به فکر نجات قنات‌ها باشیم چون پس از فروکش کردن سیلاب، این قنات‌ها هستند که زندگی دوباره به مردم می‌بخشند.

به گفته این استاد دانشگاه، بر اثر سیل و زلزله قنات‌ها در معرض نابودی و نشست قرار می‌گیرند و اگر زود اقدام شود، قنات‌ها نجات پیدا می‌کنند اما در سال‌های گذشته با وقوع سیلاب یا زلزله اقدامی برای حفظ قنات‌ها و چاه‌ها نشده است. همین موضوع موجب می‌شود که روستاییان کار خود را از دست داده و به شهرها مهاجرت کنند.

کردوانی ادامه می‌دهد: سیل و زلزله دو دشمن اصلی آب هستند و در صورت وقوع این دو و بی‌توجهی مسوولان برای نجات قنات‌ها، حجم مهاجرت روستاییان به شهرها افزایش می‌یابد.

او اظهار می‌کند: سازمان هواشناسی همواره چند روز قبل از بارش برف و باران شدید اطلاعیه‌هایی را در این زمینه منتشر می‌کند بنابراین در صورت آمادگی ارگان‌های مربوطه و فراهم بودن ساختارهای عمرانی، می‌توان این منابع آبی به درستی استفاده کرد.

به گفته این اقلیم شناس، مسوول سیلاب‌های رخ داده در کشور نتیجه کم کاری یک ارگان یا سازمان نیست بلکه بی‌توجهی مجموعه‌ای از ارگان‌ها و سازمان‌ها است که چنین نتایجی را به همراه دارد.

    عدم استفاده درست از منابع آبی در کشور

او با اشاره به پدیده گرم شدن زمین می‌گوید: این پدیده موجب شده است که شاهد وقوع برف و باران شدید در کشور باشیم بنابراین باید آمادگی لازم وجود داشته باشد.

کردوانی اظهار می‌کند: در سال‌های گذشته که میزان بارش باران کمتر بود مسوولان همواره از مردم می‌خواستند که در مصرف آب صرفه جویی کنند و گیاهانی کاشته می‌شد که نیاز به مصرف بالای آب نداشت، در یکی دو سال گذشته هم که میزان بارش باران در کشور افزایش یافته است باز هم شاهد این هستیم که مسوولان از کمبود آب می‌گویند در حالی که می‌توانند از این منابع آبی به درستی استفاده کنند.

کردوانی می‌گوید: تجربه سال‌های اخیر نشان می‌دهد که پس از وقوع سیل و سیلاب و همچنین بارش برف‌های شدید در کشور شاهد خسارت‌های فراوان هستیم، برق، آب و حتی گاز قطع می‌شود، جاده‌های اصلی و روستایی بسته می‌شود و رشته قنات‌ها تخریب می‌شوند، این مشکلات در شرایطی رخ می‌دهد که می‌توان از آنها جلوگیری کرد به عنوان نمونه در برخی کشورها شبکه برق زمینی است و وقوع سیل و سیلاب تاثیری در سیستم برق آن کشور ندارد.

    نیازمند برنامه‌ریزی هستیم

این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: با وجود بارش خوب برف و باران درسال جاری، اما سختگیری‌ها درباره جیره‌بندی آب کشاورزان ادامه دارد در حالی که می‌توانستیم از این منابع آبی به درستی استفاده کنیم به عنوان نمونه در شهر نیشابور، کشت گندمشان به دلیل نبود آب و جیره‌بندی و سهمیه‌بندی آن توسط دولت به مشکل خورده است.

کردوانی می‌گوید: باید برنامه‌ریزی درستی برای استفاده از منابع آبی حاصل از برف و باران داشته باشیم، بارش برف و باران در ایران به دلیل نبود برنامه‌ریزی مناسب مثل بخشش 100 میلیارد پول به فردی است که نمی‌داند باید با سرمایه مالی چکار کرد و به سرعت این پول را هدر داده و ازدست می‌دهد.

    خطرات وزش باد گرم در زمستان

کردوانی اظهار می‌کند: وزش باد گرم در زمستان خطرناک است و پیامدهای ناگواری را برای کشاورزی به همراه دارد، به عنوان نمونه در زمستان امسال به دلیل وزش باد گرم شاهد آتش گرفتن حجم بالایی از جنگل‌های گیلان بودیم.

به گفته این اقلیم شناس، وزش باد گرم در گیلان از طارم سفلی در زنجان ناشی می‌شد، البته گرمای هوا موجب آتش گرفتن جنگل‌ها نمی‌شود بلکه به دلیل معتدل شدن هوا، مردم به جنگل‌ها رفته و بی‌توجهی در روشن کردن آتش می‌تواند جرقه یک آتش سوزی بزرگ باشد.

کردوانی با اشاره به دیگر پیامدهای منفی وزش باد گرم در زمستان می‌گوید: با گرم شدن هوا شاهد شکوفه کردن درختان هستیم که مانند زایمان زودرس می‌ماند و موجب از بین رفتن محصولات می‌شود.

این استاد دانشگاه می‌گوید: درصورتی که در زمستان پس از بارش برف، باد گرم بوزد، شکوفه‌ها سبز می‌شوند و بارش دوباره برف موجب می‌شود که این شکوفه‌ها دچار سرمازدگی شوند درواقع اگر در طول زمستان شاهد سرد و گرم شدن هوا باشیم محصولات کشاورزی از بین می‌روند.

او ادامه می‌دهد: ناگفته نماند که سرمای هوا در زمستان مانند گرمای هوا در تابستان فوایدی دارد این سرما موجب می‌شود که بسیاری از آفت‌های گیاهان از بین بروند.

    بارش برف در زمستان و تأمین آب تابستان

کردوانی اضافه می‌کند: یکی دیگر از نکات مثبت سرما و بارش برف که همگام با پدیده گرم شدن زمین کاهش یافته این است که برف یکی از منابع آبی مهم محسوب می‌شود، به عنوان نمونه در تهران تا خرداد ماه شاهد وقوع باران هستیم و پس از آن نیاز به منابع آبی برای تأمین آب شرب و غیر شرب داریم و برف‌هایی که در بالای کوه‌ها هستند می‌تواند کمک‌کننده باشد و با آب شدن این برف‌ها آب در تابستان هم تأمین می‌شود.

    ساختن سد و تخریب محیط زیست

این اقلیم شناس با اشاره به اینکه سدهای کشور نباید کاملا پر باشند، می‌گوید: پیشنهاد می‌شود که آب داخل سدها همواره 20 تا 30 متر پایین‌تر از سر سد باشد تا درصورت وقوع باران یا برف شاهد سرریز شدن سدها نباشیم.

کردوانی ادامه می‌دهد: یکی از انتقادهای طرفداران محیط زیست این است که ساختن سد، محیط زیست را تخریب کرده است، دلیل آن هم این است وقتی که سدی برروی رودخانه‌ای ساخته نشود، مردم از ترس طغیان رودخانه حریم آن را حفظ می‌کردند.

این استاد دانشگاه بیان می‌کند: با ساختن سد بسیاری از مردم در حریم رودخانه‌ها خانه‌سازی می‌کنند و همین موضوع موجب می‌شود که درصورت وقوع بارش یا برف شدید و برای سرریز نشدن سد، دهانه‌های سد باز شوند و آب به اطراف هجوم آورده و خانه‌های مردم را که درکنار رودخانه‌ها ساخته‌اند، تخریب کند.

    3 سد، علت سیلاب سیستان و بلوچستان

کردوانی معتقد است: به عنوان نمونه یکی از دلایلی که موجب افزایش خسارت‌های ناشی از بارش شدید باران در سیستان و بلوچستان می‌شود وجود 3 سد در این استان بود که همگام با بارش باران، سرریز شدند و تلفات بسیاری را به بار آوردند.

او با تاکید بر تصمیم جدید وزارت نیرو مبنی بر پرکردن 55 درصد از حجم سدها، می‌گوید: برهمین اساس برخی دریچه‌های سد باز گذاشته می‌شوند تا سدها به‌طور کامل پر نشوند، این اقدام اگرچه از وقوع سیلاب جلوگیری می‌کند اما می‌تواند در تابستان موجب کم آبی شهرها هم بشود.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: یکی دیگر از تبعات منفی بارش شدید برف در کشور پس از وقوع پدیده گرمایش زمین این است که حیوانات اهلی و غیراهلی به علت پوشیده شدن کوه‌ها از برف، به سمت شهر می‌آیند و همین موضوع می‌تواند منجر به کشته شدن آنها توسط شکارچیان یا اهالی منطقه شود، به عنوان نمونه امسال پس از بارش برف سنگین در زنجان شاهد حضور گرگ در این شهر بودیم.

او تصریح می‌کند: البته این مشکل راه‌حل هم دارد، اگر در اطراف کوه‌ها و تپه‌های پر از برف غذای مورد نیاز حیوانات گذاشته شود شاهد ورود این حیوانات به داخل شهرها و روستاها نخواهیم بود.