سحر تقی‌پور| دانشجوی دکترای روابط بین‌الملل|
مقدمه
در شرایط کنونی ناتو حدود 20 هزار نیروی نظامی فعال در جهان دارد و بر پایه برخی گزارش‌ها، این پیمان نظامی در سال 2018 هزینه‌ای معادل 989 میلیارد دلار داشته است. باوجود بازیگری ناتو در مناطق مختلف جهان این تصور وجود دارد که سازمان پیمان نظامی آتلانتیک شمالی همچنان به عنوان قدرتی بلامنازع در عرصه بین‌المللی عمل خواهد کرد در حالی که به باور ناظران، پیمان مذکور با چالش‌های جدی مواجه است؛ چالش‌هایی که حتی ممکن است بقای ناتو را نیز به خطر انداخته و سرنوشتی همچون ورشو را برای آن رقم بزند.
ترکیه با عضویت در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در سال 1952 با امکانات، توان و پتانسیل خود یکی از اعضای موثر در تقویت فرماندهی و توان نظامی این سازمان به شمار می‌رود. ترکیه که در تمام فعالیت‌های ناتو شرکت داشته و توان خود در زمینه صنایع دفاعی را گسترش داده یکی از کشورهایی است که در بودجه مشترک ناتو سهم بزرگی دارد. ترکیه سال گذشته 89.9 میلیون یورو به بودجه مشترک ناتو کمک کرد. اجلاس سران کشورهای عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) روز‌های سوم و چهارم دسامبر (۱۲ و ۱۳ آذر) در لندن برگزار شد. ناتو همزمان با برگزاری این اجلاس هفتادمین سالروز تاسیس خود را جشن گرفت.
یکی از تنش‌های مهم اخیر در ناتو اختلاف نظر و انتقاد از رویکرد‌های ترکیه در قبال مساله کردها و خرید سامانه موشکی اس 400 از روسیه و حضور ترکیه در شمال سوریه بوده است. همچنین ترکیه مانع انتشار طرح ناتو برای محافظت از کشورهای منطقه بالتیک و لهستان در مقابل تهدید روسیه شده است. بهانه این موضع ترکیه، وتوی طرح ناتو برای مقابله با تهدید‌هایی می‌باشد که ترکیه ممکن است از مرزهای جنوبی خود با آن مواجه شود. با توجه به اهمیت ترکیه در ناتو در شرایط کنونی این پرسش مطرح می‌شود که افزایش تنش‌ها می‌تواند منجر به خروج ترکیه از این سازمان شود؟ به رغم برخورداری‌های راهبردی ترکیه در ناتو، برخی اعضای این سازمان ترکیه را یک عضو «مشکل‌ساز» و البته موثر برای این سازمان نظامی می‌دانند و معتقدند ترکیه به ویژه پس از وقوع کودتای نافرجام ۱۵ جولای در سال ۲۰۱۶ مشکلاتی را برای این سازمان فراهم کرده که عملا ممکن است ادامه فعالیت این کشور در ناتو را تحت الشعاع قرار دهد. بنابراین به نظر می‌رسد بازی پیچیده و در عین حال سرنوشت‌سازی که به ظاهر از سوی ترکیه آغاز شده با نزدیک شدن به روسیه ناتو را در شرایط بسیار پرمخاطره و حتی حیاتی قرار داده که می‌تواند موجودیت این سازمان را در شرایط حاد قرار دهد.
روابط ترکیه - ناتو
ترکیه کشوری کلیدی در ناتو محسوب می‌شود زیرا ترکیه در کنار آنکه هدف گروه‌های تروریستی مختلف قرار گرفته است، به لحاظ موقعیت ژئواستراتژیک خود از مشکلات امنیتی منطقه یورو آتلانتیک نیز به‌طور مستقیم متاثر می‌شود. علاوه بر مقابله با تهدیدها از طریق امکانات و توان ملی خود، در داخل ناتو نیز توان دفاعی و امنیتی خود را افزایش می‌دهد و در رویکرد دفاع جمعی آن نیز نقش دارد و از کشورهایی است که نقش بسزایی در ماموریت‌های این سازمان دارد.
ترکیه به همراه امریکا در شرق و جنوب، آلمان در شمال و ایتالیا در غرب در چارچوب ماموریت پشتیبانی ناتو در افغانستان یکی از 4 کشور فعال در این منطقه است.ترکیه در کابل حضور پررنگ و حفظ امنیت فرودگاه بین‌المللی حامد کرزای این شهر را نیز برعهده دارد. ترکیه به عنوان بخشی از نیروهای حافظ صلح ناتو در کوزوو نیزحضور دارد و از اقدمات این سازمان در عراق نیز حمایت می‌کند. ترکیه با نظارت و ممانعت از عبور غیرقانونی از دریای اژه یکی از عناصر دایمی ناتو در این دریاست. همچنین با حفظ امنیت در سواحل دریای سیاه، ابتکارات و مشارکت کشورهای منطقه در این زمینه را نیز رهبری می‌کند. ترکیه از اقدامات نیروهای دریایی دایمی ناتو در دریای سیاه نیز حمایت می‌کند. ترکیه در تامین سوخت هواپیماهای آواکس ناتو که در قالب ائتلاف بین‌المللی مبارزه با داعش بر فراز کشور پرواز می‌کنند نقش دارد و این هواپیماها از پایگاه قونیه نیز استفاده می‌کنند.
ترکیه با هواپیماهای AWACS خود در قالب تدابیر امنیتی کشورهای عضو ناتو از منطقه اروپای شرقی به هواپیماهای این اتحاد نظامی سوخت رسانی می‌کند. ترکیه سوخت لازم گروه دوم نیروی دریایی ناتو و گروه دوم نیروهای ضد مین را تامین می‌کند.
ترکیه به همراه رومانی، لهستان و اسپانیا یکی از کشورهای کلیدی در سپر دفاع موشکی ناتو است. منطقه کورجیک در مالاتیا میزبان رادار AN/TPY-2 است. مرکز کنترل آن در آلمان بوده و درصورت بروز تهدید فرمان شلیک موشک‌ها از رومانی را ارسال می‌کند. از سوی دیگر ترکیه از توسعه این برنامه دفاع موشکی برای حفاظت از خاک خود و متحدانش در ناتو حمایت می‌کند. ترکیه از جمله کشورهایی است که نقشی جامع در اتحاد ناتو دارد. فرماندهی نیروی زمینی ناتو در ازمیر است. یکی از 9 قرارگاه نیروی واکنش سریع ناتو در مرکز فرماندهی استانبول قرار دارد. ترکیه همچنین در سال 2021 فرماندهی نیروهای ویژه (VJTF) ناتو را برعهده خواهد گرفت. ترکیه همچنین در چارچوب سیاست مشارکتی ناتو از مکانیزیم‌های سازمان‌های بین‌المللی پشتیبانی و برخی از این پروژه‌ها را هدایت می‌کند. حمایت مالی و نیروی متخصص از 17 پروژه از مجموع 20 برنامه صندوق مالی ناتو از جمله این حمایت‌هاست. این کمک مالی و تامین نیروی متخصص در ساخت ظرفیت دفاعی ناتو در گرجستان، اردن، مولداوی و عراق در جریان است..
امنیت ملی ترکیه
تحولات عمیق در سطح منطقه‌ای و به ویژه عرصه سیاست داخلی، عوامل تعیین‌کننده‌ای بود که هم امنیت ملی و هم اهداف منطقه‌ای ترکیه را چنان با چالش‌ها و فرصت‌های نوینی مواجه نمودند که این کشور نمی‌توانست سیاست سنتی عدم مداخله در مسائل امنیتی و انزوای سیاسی در خاورمیانه را ادامه دهد. در واقع در دهه اخیر، ثبات سیاسی ناشی از تداوم حاکمیت حزب عدالت و توسعه، دستاوردهای بزرگ اقتصادی دولت و حرکت به ِ سمت دمکراتیزاسیون ساختار سیاسی و امنیتی کردن عرصه سیاست و فرهنگ، بستر مهمی برای سیاست خارجی جدید خاورمیانه‌ای ترکیه در کسب منزلت و قدرت بوده است. البته در چند دهه اخیر بین ثبات سیاسی، تقویت روندهای دمکراتیک و سیاست خارجی فعال و چندجانبه گرایانه ترکیه ارتباط مشخصی وجود دارد.
سیاست دفاع ملی ترکیه بر دفاع پیشگیرانه، مشارکت فعال در امنیت جمعی و حفظ قدرت نظامی که قادر به جلوگیری از تهدیدهای داخلی و خارجی باشد، استوار است. در این شرایط ترکیه برای گسترش روابط نظامی خود با بسیاری از کشورها از جمله آلبانی، مقدونیه، آذربایجان، گرجستان، اسراییل، اردن، ترکمنستان، قزاقستان و ... تلاش می‌کند. همچنین، آنکارا سعی دارد با حل مناقشه‌های منطقه‌ای از طریق طرح اختلاف‌ها و مشکلات در برخی سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد و ناتو و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای خود، نقش یک کشور قدرتمند که می‌تواند در منطقه ثبات ایجاد نماید، را ایفا کند. ترکیه از اعضای ِسفور، گروه مینسک است که برای برقراری صلح و حل مناقشه قره باغ تلاش می‌کند و در آیفور، یونوسام، یوانپروفور، یونیکام، یونومیک و ایساف نیرو دارد. در تعیین سیاست‌های امنیتی ترکیه همواره نوعی ترس نهفته است که از آغاز تشکیل حکومت جمهوری ایجاد شده و سبب شده ترک‌ها اعتقاد پیدا کنند که کشورهای خارجی و همکاران داخلی آنها برای تضعیف و تجزیه ترکیه تلاش می‌کنند. ترکیه برای غلبه بر این ترس، راهبرد دفاع از مرزها و بازدارندگی را برگزیده و خود را برای جنگ‌های همزمان در صحنه‌های دریای اژه و مرزهای جنوبی و یک نیمه جنگ داخلی که ممکن است در پی تحریک‌های داخلی به وجودآید، آماده می‌نماید. دولتمردان ترکیه معتقدند حمایت ناتو از ترکیه کاهش یافته و ترکیه باید با اتکا به خویش، خود را برای مقابله با هر تجاوز طولانی مدتی آماده کند. برای این کار لازم است ترکیه هزینه‌های دفاعی خود را افزایش داده و خود را به فناوری پیشرفته نظامی مجهز نماید. آنان چنین نتیجه می‌گیرند که داشتن نیروهای مسلح قوی و بازدارنده برای امنیت ملی ترکیه ضروری است و حتی یک سیاست خارجی مناسب نیز نمی‌تواند از یک قدرت نظامی که متکی به سیاست خارجی است، قوی‌تر باشد. .
دلایل تنش با ناتو
سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) طی نزدیک به سه دهه گذشته یعنی از زمان فروپاشی شوروی، همواره به عنوان بازوی نظامی امریکا در مناطق استراتژیک جهان ایفای نقش کرده است. به همین دلیل، می‌توان گفت: اهداف سازمان نظامی ناتو صرفاً با مواضع و منافع امریکا همسو شده است. اعضای این سازمان نظامی به ویژه ترکیه به عنوان عامل و مهره امریکا در ناتو نقش ایفا می‌کنند.
در واقع، اولویت سازمان نظامی ناتو حفظ و تامین منافع امریکاست. به عنوان مثال، در جریان اختلاف‌های ترکیه با امریکا در سوریه، ناتو از امریکا حمایت کرده و ترکیه به رغم عضویت فعال در ناتو، به حاشیه رانده شده است. همچنین به رغم فریادهای اعتراض ترکیه، امریکا و برخی دیگر از دولت‌های غربی همچنان با ارسال کمک‌های تسلیحاتی و مالی به کردهای مخالف دولت آنکارا ادامه می‌دهند. از جمله مقام‌های ترکیه به برخی از کشورهای عضو ناتو به ویژه امریکا و فرانسه درباره آموزش یگان‌های مدافع خلق (YPD) در شمال سوریه و ساخت پایگاه در این کشور هشدار داده و آن را برای دولت آنکارا غیرقابل تحمل خوانده بودند.
روابط ترکیه و ناتو طی سال‌های اخیر به ویژه پس از کودتای نافرجام ماه ژوییه سال 2016 میلادی و موضع‌گیری‌های ضد و نقیض کشورهای عضو این پیمان علیه منافع حزب حاکم ترکیه، دچار نوسان است. اما حوادثی دیگر تنش‌ها را میان ترکیه و ناتو شدت بخشید؛
در آخرین روز رزمایش سال گذشته ناتو در نروژ موسوم به تریدنت ژاولین، یک تکنسین، تصویری از «مصطفی کمال‌پاشا» در میان تصاویر دشمن روی سیبل تیراندازی قرار داد.
در اقدامی دیگر، یک افسر ترک‌تبار ارتش نروژ، با ایجاد یک اکانت جعلی تحت نام رییس‌جمهوری ترکیه در شبکه اجتماعی داخلی ناتو، اظهاراتی ستیزه‌جویانه علیه این ائتلاف را به «رجب طیب اردوغان» رییس‌جمهوری ترکیه نسبت داد.
وزارت امور خارجه ترکیه با انتشار بیانیه‌ای، اقدام خصمانه دو تن از کارکنان رزمایش نظامی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) علیه بنیانگذار ترکیه نوین و شخص رجب طیب اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه را اقدامی «تأسف‌‌بار» خواند.
در بیانیه وزارت امور خارجه ترکیه تصریح شده است: «این اقدام تأسف بار، غیراخلاقی و غیرقابل قبول است و روند کیفری علیه عاملان این دو اقدام را به‌طور جدی پیگیری خواهد کرد.»
باید گفت: تبلیغات علیه ترکیه در سازمان نظامی ناتو بسیار زیاد است. به‌طوری که، به بهانه‌های مختلف، سیاست‌های آنکارا در داخل، منطقه و جهان زیر ذره‌بین غرب قرار می‌گیرد. بدیهی است که در این شرایط، نمی‌توان گفت: ترکیه عضو کلیدی ناتو است.
با شروع تهاجم نظامی ترکیه به شمال سوریه و به‌رغم اینکه نشانه‌ها حاکی از چراغ سبز واشنگتن به ترک‌ها برای آغاز تاخت و تاز در مناطق کردنشین سوریه بود اما این رویداد موجب شد تا بار دیگر زمزمه‌های بازنگری در اتحاد دیرینه نظامی و امنیتی میان ترکیه و غرب بر سر زبان‌ها بیفتد. در این رابطه بیشتر از حدس و گمان این شواهد و اطلاعات و اخبار است که گویای ماجراست. در پرده اول کشورهای اروپایی عضو ناتو با محکومیت حملات ترکیه به شمال سوریه در اقدامی دومینووار یکی پس از دیگری اعمال تحریم تسلیحاتی بر آنکارا را اعلام کردند. همچنین با افزایش تهدیدات منطقه‌ای ترکیه در دریای مدیترانه، فرانسه و قبرس قرار است با برگزاری مانوری مشترک در برابر تهدیدات آنکارا اقدام کنند. امریکا هر چند به صورت محدود و نمایشی اما در اقدامی نمادین وزارت خانه‌های دفاع ترکیه و انرژی و وزرای آنها را در لیست تحریم‌ها قرار داد و ترامپ علاوه بر تهدید به تحریم‌های سخت‌تر علیه آنکارا در اظهارنظری غیرقابل باور برای ترک‌ها به صورت ضمنی از پیشروی دولت سوریه به سمت مناطق کردنشین حمایت کرد. از طرف دیگر در خبری مهم روزنامه نیویورک تایمز به نقل از منابعی در وزارت کشور امریکا مدعی شد که این وزارتخانه با همراهی پنتاگون در حال برنامه‌ریزی برای خارج کردن ۵۰ بمب هسته‌ای تاکتیکی B۶۱ از پایگاه هوایی اینجرلیک هستند.در این میان اگرچه سخن گفتن از روند صعودی شکاف ایجاد شده در ناتو از جانب ترکیه موضوع جدیدی نیست و پیش از این آنکارا با خرید اس 400 از روسیه یا انجام دو عملیات در شمال سوریه وجود چنین شکافی را آشکار کرده بود، اما به نظر می‌رسد واگرایی میان ترکیه و ناتو در حال رشد می‌باشد.
خروج از ناتو
در اساسنامه بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی همانند منشور ملل متحد (مواد 5 و 6)، اساسنامه شورای اروپا (ماده 8) و پیمان اتحادیه اروپا (ماده 7) سازوکاری در مورد نحوه فسخ عضویت یک عضو را لحاظ کرده‌اند اما در مورد ناتو هیچ ماده‌ای در این پیمان تعلیق عضویت را هم پیش‌بینی نمی‌کند، چه رسد به اخراج یک متحد. از این رو سازوکار اصلی در داخل ناتو تاکنون در مورد نگرانی‌های مربوط به رفتار ناسازگار متحدانی چون ترکیه عموماً کاربرد دیپلماسی و فشار سیاسی در طولانی‌مدت برای بازگرداندن متحدان بر مدار ارزش‌ها و اهداف ناتو بوده است.
رادین آچسون وزیر امور خارجه وقت امریکا در دولت ترومن که نقش اساسی در تشکیل ناتو داشت در بیانیه‌ای به کمیته روابط خارجی مجلس سنا در سال 1949 در پاسخ به شبهه اندیشیده نشدن سازوکاری برای اخراج عضوی که مثلا به سمت کمونیسم سوق یابد (بر مبنای نگرانی‌های آن دوران) اظهار داشت؛ با چنین کشوری حتی در صورت عدم تعلیق رسمی، می‌توان قطع همکاری کرد. این موضوع در کنوانسیون وین مربوط به معاهدات بین‌المللی آمده است که بر اساس آن «اگر یک عضو پیوسته اصول مندرج در پیمان را نقض کند، دیگر اعضا موظف به کمک به آن عضو نخواهند بود.»
بیانیه‌های رسمی صادر شده توسط کشورهای عضو ناتو، از جمله در نشست بروکسل در سال 2018 و اخیراً به مناسبت هفتادمین سالگرد ناتو، بارها و بارها بر اصول مشترک ناتو تأیید می‌کنند. اصول مشترکی که در اساسنامه عبارتند از: «دموکراسی، آزادی فردی و حاکمیت قانون». در واقع با اعلام این اصول در اساسنامه ناتو کشورهای غربی می‌توانند ترکیه را به عدم رعایت این اصول متهم و بر مبنای ماده 60 کنوانسیون تعلیق کنند. بنابراین اینکه آیا ترکیه تعهدات خود طبق معاهده آتلانتیک شمالی را نقض کرده یا خیرسوالی است که پاسخ آن توسط اعضای دیگر شورا تعیین می‌شود. لذا احتمال بسیار جدی وجود دارد که عملیات «چشمه صلح» همراه با تهدید اردوغان مبنی بر «باز کردن دروازه» برای مهاجرین سوری روی اروپا، از سوی غربی‌ها به عنوان نقض معاهده تلقی شود.
در همین رایطه مارک اسپر وزیر دفاع امریکا گفته بود: «به دلیل اقدامات غیر مسوولانه ترکیه، خطر برای نیروهای امریکایی در شمال شرقی سوریه به حد خطرناکی رسیده است. من قصد دارم به سایر متحدینمان در ناتو فشار بیاورم تا اقدامات سیاسی و دیپلماتیک و اقتصادی را در پاسخ به اقدامات مخاطره‌آمیز ترکیه انجام دهند.»
نتیجه‌گیری
موضوع بی‌اعتمادی به غرب و سنجش سود و زیان ماندگاری در ناتو نیز برای ترکیه مساله‌ای جدی است. در واقع آنکارا در حالی بار هزینه‌های سیاسی و امنیتی عضویت در ناتو را می‌پردازد که تجربه یک دهه اخیر به این کشور اثبات کرده است که کشورهای غربی عضو ناتو نه تنها نسبت به منافع ترکیه در منطقه نگاه ناهمسو دارند بلکه حتی در مواقع نیاز ترکیه حاضر به همراهی با این کشور نیستند. مساله سوریه نمونه بارز این شکاف می‌باشد. از طرف دیگر تحریم‌های تسلیحاتی و مخالفت غربی‌ها با خرید سامانه‌های پیشرفته روسی اس- 400 از سوی ترکیه همزمان با عدم فروش اف-35 و اکنون زمزمه خروج بمب‌های هسته‌ای از خاک ترکیه همگی مولفه‌هایی هستند که اردوغان را نسبت به حرکت در مسیر استقلال دفاعی و کاهش وابستگی‌های نظامی به ناتو مصمم‌تر کرده است به صورتی که وی اخیرا غرب را تهدید کرد که با اقدامات خود «غول خفته» را بیدار کرده‌اند
موضوع خروج سلاح‌های هسته‌ای با توجه به فروپاشی پیمان‌ای ان اف (پیمان عدم اشاعه موشک‌های کوتاه و میانبرد هسته ای) میان روسیه و امریکا همچنین وجود تهدید هسته‌ای رقبایی چون اسراییل و بلندپروازی‌های هسته‌ای عربستان سعودی موجب می‌شود تا ترکیه این اقدام را ضربه مهمی به حفاظ امنیتی ناتو برای خود قلمداد کند. لذا در مجموع می‌توان گفت اگرچه هنوز نه ترکیه و نه غرب تمایلی برای جدایی نظامی- امنیتی ندارند اما روند تحولات به صورتی پیش می‌رود که نه تنها نمی‌توان بهبود اوضاع را مشاهده کرد بلکه حتی خروج یا اخراج ترکیه از ناتو به هیچ‌وجه غیرقابل تصور نیست.
منبع: مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری
