مریم وریج کاظمی٭|
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح|
کشورها اسیر شرایط جغرافیای خود هستند و نیاز شدید جمعیت و صنعت به منابع طبیعی توانسته راه را برای دخالت و تهاجم به سرزمین‌های غنی از ثروت‌های طبیعی هموار سازد. هم‌اینک خاور نزدیک بزرگ در اولویت قدرت‌های جهانی است چراکه موتور محرکه کارخانجات کشورهای صنعتی از این منطقه روشن می‌شود و ایران به عنوان استراتژیک‌ترین کشور این منطقه هم به لحاظ ثروت‌های طبیعی- انسانی و هم تاثیرگذاری بر مسائل هویت اسلامی-فرهنگی، نظام امنیتی در منطقه را به‌شدت تحت کنترل خود دارد از این رو ژئوپلیتیک ایران بیش از هژمون قدرت‌های جهانی خواهد توانست شکل‌گیری نظم در مدیریت رقابت‌هایی که بر اساس عدم توازن منافع و ارزش‌هاست را در منطقه مورد نظر متاثر نماید. ژئوپلیتیک ایران سرمایه لازم را برای ایجاد چنین توازنی میان منافع ملی و جهانی دارا است. این رو پدافند غیرعامل ضمانت‌های لازم را با هدف افزایش ضریب ثبات ملی-منطقه‌ای و کمک به شکل گرفتن نظم جدید امنیتی برای یک همزیستی متعادل و مسالمت‌آمیز هموار می‌سازد.
واژه پدافند به عنوان یک اصطلاح گویا برای دفاع در ادبیات امروز تعریف شد و در یک دید کلان به دو بخش پدافند عامل و غیرعامل تعریف گردید. در این راستا پدافند غیرعامل با توجه به خوی تجاوزگرانه، زیاده‌طلبانه و سیری‌ناپذیر استعمار جهانی تبدیل به یک اصل مهم حیاتی و بسیار تعیین‌کننده گردیده است. امروزه با پیشرفت تکنولوژی و پیچیدگی در نوع تسلیحات به‌کارگیری شده و بر سرعت جنگ و اثرات مخرب و نامطلوب آن به‌شدت افزوده شده و چنانچه کشوری نتواند در طرح‌ریزی و اجرای موفق این نوع از پدافند به گونه‌ای که هرگونه تفکر سلطه طلبانه را خنثی نماید عمل کند به‌طور قطع حیات سیاسی، اقتصادی و... خود را به مخاطره انداخته و زمینه اضمحلال خویش را فراهم آورده است. با این تفاسیر پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی و تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد. از اقدامات اساسی و عمده در پدافند غیرعامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1-قابلیت بقا: (توانایی نیروهای مسلح و جوامع غیرنظامی یک کشور به نحوی که در مقابل حمله استقامت کنند).
2-پراکندگی: (گسترش، باز و پخش نمودن و تمرکز زدایی نیروها، تجهیزات، تاسیسات یا فعالیت‌های خودی به منظور تقلیل آسیب‌پذیری آنها در مقابل عملیات دشمن به‌طوری که مجموعه‌ای از آنها هدف واحدی را تشکیل ندهند).
3-تفرقه و جابه‌جایی: (جداسازی، گسترش افراد، تجهیزات و فعالیت‌های خودی از محل استقرار اصلی به محل دیگر به منظور تقلیلی آسیب‌پذیری، کاهش خسارات و تلفات است).
4-فریب: (انحراف ذهن دشمن از اهداف حقیقتی و مهم به سمت اهداف کاذب و کم‌اهمیت است).
5-آسیب‌پذیری: (میزان خسارت و صدمات ناشی از عوامل و پدیده‌های بالقوه یا بالفعل خسارت را نسبت به نیروی انسانی، تجهیزات و تاسیسات با شدت صفر تا صد درصد).
6-مراکز حیاتی: (مراکزی هستند که در صورت انهدام کل یا قسمتی از آنها موجب بروز بحران آسیب و صدمات جد و مخاطره‌آمیز در نظام سیاسی هدایت کنترل و فرماندهی تولیدی و اقتصادی پشتیبانی ارتباطی و مواصلاتی اجتماع دفاعی با سطح تاثیرگذار سراسری در کشور گردد).
7-استتار و اختفا: (استفاده صحیح از عوارض طبیعی و مصنوعی زمین است که حفاظت در برابر دید دشمن را تامین می‌نماید و استتار امکان کشف یا شناسایی نیروها تجهیزات و تاسیسات و فعالیت‌ها را تقلیل می‌دهد).
8-استحکامات: (ایجاد هرگونه حفاظی که در مقابل اصابت مستقیم بمب راکت موشک گلوله توپخانه یا ترکش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسیدن به نفرات تجهیزات یا تاسیسات گردیده و اثرات ترکش و موج انفجار را به‌طور نسبی خنثی نماید).
9-مکان‌یابی: (در این موضوع انتخاب محل مناسب مدنظر است و تا انجا که ایجاد تاسیسات حیاتی و حساس در دشت‌های مسطح یا نسبتا هموار اجتناب کرد.ایجاد تاسیسات حیاتی در کنار بزرگراه جاده‌های اصلی کنار سواحل دریا رودخانه‌ها و نزدیدکی به مرزها موجب سهولت شناسایی و هدف‌یابی آسان آنها توسط دشمن می‌گردد).
نقش استراتژی پدافند غیرعامل در افق1404 ایران بسیار کلیدی است چراکه با ابزارآلات پدافند غیرعامل کشوری امن، مستقل، مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه‌جانبه و پیوستگی مردم و حکومت، الهام‌بخش فعال و موثر در جهان اسلام و تاثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه‌ای بر اساس تعالیم اسلامی برنامه‌ریزی شده است از این رو پدافند غیرعامل حائز ویژگی‌های زیر خواهد بود:
توانمند در تامین حداکثر ایمنی و پایداری و به حداقل رساندن آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها مرتبط در مقابل تهدیدات دشمن.
قادر به ایفای نقش اساسی در حراست و حفظ استقلال تمامیت ارضی و سرمایه‌های ملی در چرخه نظام دفاعی- امنیتی کشور و دارای قابلیت بهره‌مندی از توانایی‌ها و ظرفیت‌های نیروی‌های داوطلب مردمی و بسیج برای پدافند غیرعامل و مدیریت بحران ناشی از جنگ و دفاع غیرنظامی.
دست یافتن به نظام جامع درتمامی حوزه‌های برخوردار از نظام یکپارچه هماهنگ و کارآمد با قابلیت تعامل سازنده با دولت، نیروهای مسلح و مردم در زمینه اعمال تدابیر دفاعی- امنیتی در بخش‌های مختلف‌و نهادینه شدن با نظام تولید، مدیریت دانش و فناوری بومی و موقعیت ممتاز در سطح منطقه و برخوردار از آمایش سرزمین مناسب متکی به ویژگی‌های جغرافیای جمعیتی- فرهنگی و اصول دفاع غیرعامل در حوزه‌های مختلف با رعایت توزیع و پراکندگی موزون سرمایه‌ها و فعالیت‌ها در عرصه ایمن جغرافیا.
با کاستن نقاط ضعف پدافند غیرعامل در محیط خارجی‌راه برای پی‌ریزی استراتژی‌های نوین به منظور پیوستگی ژئوپلیتیکی حوزه‌های مشترک اقتصادی-انرژیک مشخص خواهد شد. این ضعف‌ها عبارتند از:
وجود تهدیدات نظامی ایالات متحده امریکا علیه ایران، تکنولوژی برتر امریکا و غرب به عنوان عامل برتری‌ساز تهدید در سیستم‌های شناسایی از راه دور و مراقبت و کنترل اطلاعات و توانایی به‌کارگیری سیستم‌های بین‌المللی در شروع تهاجم.
محاصره و تحریم اقتصادی و تکنولوژیک ایران، حضور نظامی تهدیدگران در نقاط پیرامونی ایران به‌ویژه عراق، افغانستان، خلیج فارس، آذربایجان و ترکیه و استفاده از سلاح‌های هوشمند و قدرت جنگ از راه دور. و در نهایت تمرکز ایالات متحده و غرب بر جنگ اطلاعاتی و نرم با حداکثر بهره‌برداری از ابزارها و فضای بین‌الملل و فناوری‌های نوین و رشد چشمگیر تهدیدات نرم و آسیب‌پذیری در این حوزه.
در استراتژی دفاعی- امنیتی ضرورت تقویت جایگاه کشورها از طریق پرداختن به موضوعات پدافند غیرعامل نه‌تنها درگیری بین کشورها کنترل می‌شود بلکه هرگونه ناامنی محیطی ناشی از فرسایش زیست‌بوم‌ها را که ناشی از عملکرد منفی انسان‌ها و مصرف‌گرایی می‌باشد را در صورت بروز حادثه مدیریت می‌نماید، از این رو پدافند غیرعامل بخش جدایی ناپذیر امنیت دولت- ملت‌ها در قرن بیست و یک به حساب می‌آید.با این تفاسیر پیاده‌سازی اهداف مورد نظر پدافند غیرعامل در برنامه‌های کلان کشور به منظور بالا بردن وزن ژئوپلیتیکی ایران یک راه‌حل سیاسی-نظامی قابل قبول برای گسترش همکاری و تعامل میان بازیگران منطقه‌ای و جهانی است.
٭پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
