طی دهه گذشته تولید نفت شیل در جهان به سطحی رسیده که بخشی مهم از تولید نفت جهان را تشکیل می‌دهد و در تعیین قیمت جهانی نفت نقشی مهم دارد. در همین راستا مرکز بین‌المللی مطالعات صلح برای بررسی وضعیت کنونی و چشم‌انداز صنعت نفت شیل در جهان گفت‌وگویی با دکتر فریدون برکشلی انجام داده است.
نگاه قدرت‌های جهانی و بازار انرژی به نفت شیل در جهان چگونه است؟
این یک سوال و نکته مهمی است. بازار جهانی نفت و ابر قدرت‌های نفتی دنیا، حتی تا ۲۰۱5-۲۰۱4 موضوع ظهور شیل را در چنین حجم و شتاب ظرفیت‌سازی، باور نداشتند. در یک بازه زمانی 8-7 ساله بازار نفت شاهد تولد ظرفیت تولیدی برابر با تولید جمعی امارات متحده عربی، کویت، قطر و عمان شده است. این در حالی است که امریکایی‌ها، تازه خود را در ابتدای راه می‌بینند و برای ارقام بالاتر هم مهیا می‌شوند. باید اعتراف کرد که ابر نفتی‌ها و بازار جهانی هنوز هم در حالت تعجب و بیم و امیدند.
در عین حال لازم است تا به برخی از مباحث قبلی با دقت توجه کنیم. امریکا اکنون یک ابر قدرت نفتی تولید‌کننده است. امریکا در عین حال یک ابرمصرف‌کننده هم هست، آن‌طور که همین امروز با تولید حدود ۱۳ میلیون بشکه نفت خام متعارف و شیل هنوز وارد‌کننده خالص است. البته صادرات اندکی دارد، اما در مجموع ارقام واردات بیشتر است.
امریکا مخالفت خود با تمام کنوانسیون‌های زیست محیطی را اعلام کرده و از معاهده پاریس خارج شده است. امریکای امروز با هر معاهده یا قید و‌بندی که مصرف نفت، گاز و زغال‌سنگ را محدود کند، به‌شدت مخالف است. این برای بازار جهانی نفت خبر خوبی محسوب می‌شود. این کشور تولید بالا و مصرف بالاتری دارد. نکته بعدی که بازار نفت و شرکت‌های ملی نفت با آن هنوز کنار نیامده‌اند، این است که نقطه اوج تولید شیل و آغاز افول آن کجاست، در چه بازه زمانی واقع می‌شود. تکنولوژی تا چه محدوده زمانی به کمک نفت و (گاز) شیل خواهد آمد و حالا مهم‌تر از همه در چه قیمت‌های بین‌المللی نفت در هر بشکه. به اعتقاد اینجانب و گروه مطالعات انرژی وین، در صورت ادامه قیمت جهانی نفت برنت در طیف ۶۰ الی ۷۰ دلار در هر بشکه تا پایان ۲۰۲۰، امکان افزایش چشمگیر ظرفیت نفت شیل ممکن نخواهد بود.
در شرایط کنونی عربستان و روسیه چه نگاهی به آینده بازار و قیمت نفت شیل دارند؟
شرکت‌های ملی نفت از روسیه تا عربستان، ایران و عراق، در ابتدا با نگرانی با ظهور تقریبا ناگهانی و پیش‌بینی نشده نفت شیل مواجه شدند، اما به تدریج کوشیدند تا با آن کنار بیایند یعنی باید با شیل مماشات کرد و نه مقابله. در اجلاس‌های اوپک و گاه اوپک پلاس، گاها بحث آغاز یک جنگ قیمت و کسب سهم بازار در مقابله با شیل هم مطرح می‌شد. کوشش شرکت‌های ملی نفت برای خارج کردن رقیب از صحنه معادلات بازار شبیه، تلاش اوپک برای ورود به جنگ قیمت و کسب سهم بازار در اواسط دهه ۱۹۸۰ و به هنگام ظهور نفت دریای شمال و نروژ به بازار جهانی نفت بود. در آن مقطع هم اوپک به دنبال اثبات قدرت تاثیر‌گذاری خود بر بازار جهانی، در نهایت واقعیت حضور نفت دریای شمال در بازار را پذیرفت و با آن کنار آمد. این امر البته در پرتو رشد فزاینده تقاضای جهانی نفت تحقق پیدا کرد. امروز بیشتر تحلیلگران نسبت به شرایط بازار جهانی در سال‌های ۲۰۲1-۲۰۲0 نگرانند. رشد کند اقتصاد جهان یعنی رشد پایین تقاضای جهانی.
نکته مهم دیگر که برسیاست شرکت‌ها نفتی ملی تاثیرگذار است، اینجاست که نفت شیل را یک مقوله داخلی امریکا ارزیابی می‌کنند. امریکا ۷۰ سال صادرات نفت نداشته است. قبل از آن هم صادرات امریکا در موقعیت مهم و تعیین‌کننده‌ای نبوده است. نقش امریکا در حضور گسترده شرکت‌های امریکایی تعریف می‌شود.البته امریکا در طول یک دهه گذشته عمده‌ترین صادر‌کننده فراورده‌های نفتی و محصولات پترو شیمی بوده است.
جایگاه و میزان منابع و منافع ایران در وضعیت کنونی و آتی بازار نفت شیل چیست؟
ایران از اعضای موسس سازمان اوپک و از مبتکران بسیاری از تحولات مهم نفتی اوپک بوده است. ایران در نگرانی شرکت‌های ملی نفت سهیم است. میزان منابع احتمالی نفت شیل ایران بین ۲۰ تا ۲۵ میلیارد بشکه برآورد شده است. به علاوه ایران ذخایر عظیمی از نفت فوق سنگین یا اصطلاحا نفت خام غیرمتعارف در اختیار دارد که با فناوری‌های پیشرفته قابل دسترس خواهد بود.
در دهه ۱۹۸۰ میلادی و در هنگامه جنگ سهم بازار در اوپک، جمهوری اسلامی ایران نقش‌آفرینی موثری داشت. از همین رو، نمایندگان شرکت‌های مستقل نفتی امریکایی برای حمایت از ایران در مواضع خود رایزنی می‌کردند. در گروه مطالعات انرژی وین، این احتمال دیده می‌شود که در یک فرایند زمانی، تولید‌کنندگان شیل ناچار باشند در خصوص سهم بازار جهانی دیپلماسی نفتی خود را در چارچوب دیپلماسی نفت خام‌های متعارف و غیرمتعارف باز تعریف کنند.
چشم‌انداز صنعت نفت شیل در جهان تحت تاثیر چه عواملی است؟
نفت شیل نقشه جغرافیای سیاسی نفت و انرژی جهان را تحت تاثیر جدی قرار خواهد داد. علایم و نشانه‌های آن از هم‌اکنون مشهود است. از میزان توجه و علاقه‌مندی امریکا به خاورمیانه تا حدی کاسته می‌شود. بدیهی است که در چنین شرایطی، حفره بزرگی در منطقه پدید می‌آید که قدرت‌های موثر منطقه‌ای مانند جمهوری اسلامی ایران و ترکیه یا قدرت‌های فرا منطقه‌ای مانند روسیه و چین به آن ورود خواهند کرد. این شرایط مجموعه‌ای از فرصت‌ها و چالش‌ها را در پی خواهد داشت. حال در بعد انرژی، همان‌طور که پیشتر صحبت کردیم، نفت خام شیل نوعی نفت خام است که در اوپک خاورمیانه تولید نمی‌شود. نفت خام سبک نیجریه به نام بونی لایت تا حد زیادی از نظر مشخصات فنی و ترکیبات به نفت شیل نزدیک است. در واقع شیل در امریکا می‌تواند بازار خوبی داشته باشد، اما بازار جهانی تقاضای معنا داری برای شیل ندارد. در واقع نفت شیل برای مقبولیت تجاری در میان پالایشگاه‌های دنیا لازم مخلوط یا کوکتلی از نفت خام‌های خاورمیانه مانند سنگین ایران یا عربستان یا کویت را برای عرضه به پالایشگران هند، چین و خاوردور تحویل دهد. به عبارت دیگر نفت شیل با نفت خام‌های خاورمیانه مجموعه مطلوبی دارد.
حال اگر بخواهیم مطلب فنی بالا را به زبان دیپلماسی بیان کرده باشیم، ما حالا داریم وارد فضای تازه‌ای با عنوان دیپلماسی شیمی نفت می‌شویم. این واژه را احتمالا قبلا نشنیده باشیم. نفت خام‌ها برای مقبولیت نزد پالایشگاه‌ها، برای طی کردن فرایند اقتصادی مناسب و مقرون به صرفه، برای سهولت پالایش، لازم است با هم هم صحبت شوند و در تعاملی کاملا تجاری-فنی در ترمینال هابا یکدیگر سوا‌پ و رد و بدل شوند. البته این موضوع تنها به نفت شیل و نفت‌های متعارف مربوط نمی‌شود. در فرایند باز آرایی مهندسی بازار جهانی نفت تولید‌کنندگان می‌بایستی با خلاقیت و ابتکار به بازار جهانی توجه نمایند.
چشم‌انداز میان مدت و آتی جایگاه جهانی نفت شیل به چه سمت و سویی حرکت خواهد کرد؟
همان‌طور که اشاره شد، زادگاه شیل امریکاست. اما آینده بازار از آن آسیاست. قاره آسیاست که نهایتا نفت شیل و بلکه بیشتر نفت خام‌های دنیا را مصرف خواهد کرد. امروز از هر ۳ بشکه نفتی که در جهان تولید می‌شود، ۲ بشکه آن در آسیا مصرف می‌شود. در واقع امر، امروز آسیا می‌تواند یک سازمان اوپک متشکل از وارد‌کنندگان نفت تشکیل دهد. چنین سازمانی به عبارتی قدرتمند‌تر از سازمان تولید‌کنندگان خواهد بود.لیکن در هر صورت بازار جهانی نفت و انرژی نیاز به یک باز آرایی و آرشیتکت تازه نیاز دارد که رقابت‌ها سالم باشند. تعامل سازمان اوپک و کشورهای تولید‌کننده غیر اوپک با عنوان شناخته شده اوپک پلاس نمونه مطلوبی است.
