سحر تقی پور |
با توجه به اینکه شرکت ملی نفت ترکیه هدف خود را برای یکصدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه تامین نیازهای نفت و گاز طبیعی ترکیه از منابع داخلی عنوان کرده است و وزارت انرژی و منابع طبیعی ترکیه نیز هدف اصلی خویش در سال 2023 را کسب جایگاه نخست در منطقه در بخش انرژی و منابع طبیعی می‌داند، برای رسیدن به این هدف، ذخایر مدیترانه شرقی با توجه به تنش‌ها می‌تواند در دستیابی به این اهداف تاثیر‌گذار باشد؟
بعد از اکتشافات و تثبیت ذخایر گاز در دریای مدیترانه این منطقه عرصه رقابت‌های گسترده‌ای شده است. موسسه زمین‌شناسی امریکا اعلام کرد که منطقه دریایی از لبنان تا قبرس و مصر دست‌کم بالغ بر 340 تریلیون فوت مکعب گاز را در خود ذخیره کرده است، در نتیجه همین موضوع خطرات ژئوپلیتیک و درگیری‌های مرزی موجود در منطقه باعث ایجاد درگیری‌های شدیدی در خصوص میدان‌های گازی شده است. یونان به اتفاق قبرس و سایر کشورهای حاشیه مدیترانه اعم از اسراییل و مصر درحال فعالیت‌های اکتشافی و حتی استخراج منابع نفت و گاز در حوزه مدیترانه هستند. با وجود اینکه ترکیه و قبرس شمالی دارای مرزهای دریایی و قانونی از نظر حقوق بین‌الملل با آب‌های عمیق شمال مدیترانه هستند، اما یونان و قبرس در قبال فعالیت اکتشافی ترکیه واکنش نشان می‌دهند. جامعه ترک‌نشین قبرس در کنار یونانی‌های قبرسی به عنوان ساکنان اصلی جزیره قبرس و صاحبان مشترک منابع سطحی و عمقی دریای مدیترانه محسوب می‌شوند. از این رو حق برخورداری از منابع برای آنها نیز محفوظ است؛ ولی جمهوری قبرس به بهانه عدم رسمیت بخش شمالی در سطح بین‌المللی از ادای حقوق قانونی بخش شمالی خودداری می‌کند و ترکیه را نیز که حق اکتشاف و فعالیت در بخش شمال مدیترانه را دارد، مورد انتقاد و اعتراض قرار می‌دهد. سوالی که مطرح می‌شود این است که با توجه به اینکه شرکت ملی نفت ترکیه هدف خود را برای یکصدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه تامین نیازهای نفت و گاز طبیعی ترکیه از منابع داخلی عنوان کرده است و وزارت انرژی و منابع طبیعی ترکیه نیز هدف اصلی خویش در سال 2023 را کسب جایگاه نخست در منطقه در بخش انرژی و منابع طبیعی می‌داند، برای رسیدن به این هدف، ذخایر مدیترانه شرقی با توجه به تنش‌ها می‌تواند در دستیابی به این اهداف تاثیر‌گذار باشد؟ در این زمینه به نظر می‌رسد در ابتدا باید شرایط و میزان اکتشافات در این منطقه بررسی شود.
اکتشافات در مدیترانه
از نگاه بسیاری از کارشناسان کشف ذخایر گاز در مدیترانه موجب افزایش تنش‌ها در این منطقه میان ترکیه، یونان، قبرس، لبنان، مصر و اسراییل شده است و ادامه این تنش‌ها می‌تواند بازار انرژی جهان را تحت تاثیر قرار بدهد. زیرا شرکت‌های بزرگ نفت و گاز دنیا در این منطقه دارای منافع می‌باشند.
اولین کشف در این منطقه توسط اسراییل در سال 2001 انجام شد با نام (تامار)، به دنبال آن بسترهای بزرگ‌تری کشف شد که یکی از آنها توسط اسراییل 650 میلیارد متر مکعب (لویاتان) و دیگری توسط مصر 850 میلیارد مترمکعب (ظهر) انجام شد. لبنان نیز با همکاری سه شرکت فرانسوی (توتال)، ایتالیایی (انی)، و روس (نواتک) اقدام به اکتشاف بستر گازی کرد که با واکنش اسراییل روبه‌رو شد. منازعه بین لبنان و اسراییل نیز بعد از طرح مناقصه از سوی بیروت برای اکتشاف نفت و گاز در بلوک شماره 9 افزایش پیدا کرد. آویگدور لیبرمن وزیر جنگ رژیم صهیونیستی در فوریه سال 2018 مدعی شد که این اقدام بسیار تحریک‌کننده است و از شرکت‌های بین‌المللی خواست تا از مشارکت در این مناقصه امتناع کنند. همچنین یووال اشتاینتز وزیر انرژی رژیم صهیونیستی مدعی شد که بخشی از بلوک شماره 9 که لبنان امتیاز جست‌وجوی منابع انرژی در آن را به مناقصه گذاشته، وابسته به اسراییل است. بلوک شماره 9 مساحتی حدود 83 هزار کیلومترمربع دارد و مساحت مورد تنازع لبنان و رژیم صهیونیستی حدود 854 کیلومترمربع است. اقدامات تحریک‌آمیز اسراییل ضد لبنان کار را به جایی رساند که نیروی دریایی اسراییل مانع از ورود کشتی‌های جست‌وجوی گاز و فعالیت آنها در آب‌های منطقه‌ای لبنان شد. قبرس نیز در سال 2011 در سواحل خود بستر گازی که گفته می‌شود دارای 200 میلیارد مترمکعب ذخیره می‌باشد کشف کرد و نام آن را (افرودیت) گذاشت.
اکنون تنش ترکیه و یونان نیز به این تنش‌ها افزوده شده است. زیرا آتن و آنکارا در زمینه مرز دریایی در دریای اژه دچار اختلاف نظر هستند. دولت ترکیه اعلام کرده است نسبت به توافقنامه ترسیم خطوط دریایی امضا شده بین مصر و قبرس در سال 2013 اعتراض خواهد کرد. این کشور مدعی است که توافق مذکور غیرقانونی است و مرزهای دریایی ترکیه را نادیده گرفته است. آنکارا می‌گوید که هیچ دولت خارجی یا شرکت یا کشتی نمی‌تواند مطالعات لازم را در منطقه انجام داده و اقدام به اکتشاف نفت و گاز در مناطق دریایی و مناطق متداخل در آن کند. البته قبرس این موضوع را رد و تاکید کرده که هیچ طرفی نمی‌تواند در قانونی بودن توافق مذکور خدشه ایجاد کند. به ویژه که این توافق با قواعد بین‌المللی سازگار بوده و به عنوان یک توافق بین‌المللی به سازمان ملل متحد ارجاع داده شده است. قاهره معتقد است که در نتیجه این اتفاقات توافق مذکور لازم‌الاجرا و الزام‌آور است. ترکیه همچنین توافق ترسیم مرزهای دریایی بین قبرس و اسراییل در سال 2010 را نمی‌پذیرد و معتقد است که چنین توافقنامه‌هایی تمامیت ارضی این کشور در شمال جزیره قبرس را نقض کرده است. رجب طیب اردوغان رییس‌جمهور ترکیه نسبت به از بین رفتن حقوق و تمامیت ارضی ترکیه در سواحل شمال جزیره قبرس هشدار داده و تهدید به استفاده از قدرت نظامی کرد. ایشان در فوریه سال 2018 در این رابطه گفت: «به آنهایی که از مرزهای خود در دریای اژه و قبرس تجاوز می‌کنند، هشدار می‌دهیم. آنها تلاش دارند از تمرکز ما در مرزهای جنوبی سوءاستفاده کنند و محاسبات اشتباهی را در این رابطه انجام داده‌اند. حقوق ما در دفاع از امنیت ملی در منطقه عفرین واقع در شمال غرب سوریه همان حقوقی است که در دریای اژه و قبرس نیز وجود دارد. به همین علت آنکارا حق خود را در میادین گازی واقع در منطقه 3 و 6 بین ترکیه و قبرس محفوظ می‌داند».
اهمیت انرژی برای ترکیه
ترکیه به دنبال تبدیل کردن خود به مرکزی برای انتقال انرژی در منطقه است. انگیزه ترکیه را می‌توان در رفتار این کشور در احداث و توسعه خطوط انتقال انرژی از روسیه و ایران و آذربایجان و قبرس و سرزمین‌های اشغالی به اروپا مشاهده کرد. در رأس این فعالیت‌ها پروژه سل ترکیه است که با هدف انتقال گاز از روسیه به اروپا از طریق ترکیه احداث شده است. همچنین به نظر می‌رسد ترکیه از طریق تسلط بر میدان گازی اطراف منطقه جزیره قبرس به دنبال تبدیل کردن خود به یک منبع انرژی است. این کشور همچنین توسعه نفوذ خود در دریای سرخ را افزایش داده و به دنبال کسب امتیاز در بندر سواکن است تا بتواند چارچوب نفوذ خود در انتقال انرژی در خاورمیانه را گسترده‌تر سازد.
ترکیه با توجه به اینکه در یک منطقه استراتژیک و در تقاطع بین کشورهای نفت خیز اتحاد جماهیر شوروی سابق در اطراف دریای خزر و کشورهای نفت خیز حوزه خلیج فارس با مراکز تقاضای اروپا به عنوان دومین بازار بزرگ گاز طبیعی جهان واقع شده است، در صورت اعمال سیاست‌های راهبردی درست و قرار نگرفتن در جریان بازی‌های سیاسی که مسائل اقتصادی را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد، به سرعت قادر خواهد بود در آینده‌ای نه چندان دور به شاهراه اصلی تبادل انرژی منطقه تبدیل شده و از این میان منافع سرشاری را برای مردم کشور خود تامین کند. برآوردهای سال 2013 آژانس بین‌المللی انرژی حاکی از آن است که استفاده از انرژی در ترکیه طی 10 سال آینده دو برابر می‌شود و این در حالی است که رشد تقاضای برق حتی سریع‌تر از آن خواهد بود و دسترسی به این سطح از رشد نیازمند سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در بخش زیرساخت‌های گاز طبیعی و برق است.
کشور ترکیه علاوه بر اینکه خود دارای بازار بزرگی برای مصرف انرژی است و نقش کلیدی در انتقال و ترانزیت انرژی به وسیله کشتی به بازارهای اروپا ایفا می‌کند، در حال تبدیل شدن به مرکزی مهم برای معامله نفت خام و گاز طبیعی منطقه دریای خزر و خلیج فارس به کشورهای عضو اتحادیه اروپا است. علاوه بر این بخش عمده‌ای از نفت روسیه و دریای خزر از طریق ترکیه به بازارهای غربی فرستاده می‌شود و همچنین ترمینال نفتی ترکیه در ساحل مدیترانه در جبهان (30 مایلی جنوب شرقی آدانا در خلیج اسکندرون) برای صادرات نفت از شمال عراق و آذربایجان مورد استفاده قرار می‌گیرد. حدود 74 درصد انرژی مورد نیاز ترکیه ار منابع خارجی تامین می‌گردد بیش از 98 درصد نفت و گاز طبیعی مصرفی ترکیه از منابع خارجی تامین می‌شود میزان افزایش سالانه انرژی در ترکیه در حدود 4 تا 5 درصد است در حالی که این میزان در کشورهای عضو اتحادیه اروپا حدود 1.6درصد است پیش‌بینی می‌شود میزان مصرف انرژی در ترکیه تا سال 2020 حدود 4% افزایش داشته باشد. ترکیه برای تامین انرژی مورد نیاز خویش طی 15 سال آینده نیاز به سرمایه‌گذاری 100 میلیارد دلاری دارد و اکتشافات در سواحل قبرس می‌تواند در اقتصاد ترکیه تاثیر بسیار عمده‌ای داشته باشد. .
مشکلات عمده بخش انرژی ترکیه
وابستگی بیش از حد به یک کشور خاص در زمینه انرژی بر خلاف سیاست امنیت انرژی هر کشوری است و اگر در حجم واردات و صادرات بین کشور تعادلی وجود نداشته باشد و وابستگی متقابل موجود نباشد امنیت انرژی کشور خریدار در معرض خطر قرار می‌گیرد روسیه اولین کشوری بود که ترکیه اقدام به خرید گاز طبیعی از آن کشور نمود تا پیش از سال 1996 که قرارداد خرید گاز طبیعی بین ایران و ترکیه منعقد شود در حال حاضر شرکت‌های روس در حال ساختن اولین رآکتور اتمی ترکیه برای تولید برق هستند طبق قرارداد ساخت نیروگاه هسته‌ای بین ترکیه و روسیه طرف روس مسوولیت تهیه وتامین سوخت اتمی و انباشت پسماند اتمی نیز است. در سال 2013 روسیه عمده‌ترین صادر‌کننده گاز طبیعی به ترکیه بوده و بیش از 58درصد گاز طبیعی به ترکیه صادر می کند تعدادی از شرکت‌های روس در حال اخذ مجوز برای توزیع و ذخیره‌سازی گاز طبیعی در مناطقی از ترکیه هستند. در حال حاضر دانشجویان ترک در رشته‌های انرژی هسته‌ای در دانشگاه‌های ترکیه مشغول به تحصیل هستند. ترکیه برای کاهش وابستگی به روسیه قرارداد ساخت رآکتور در پروژه بعدی خویش را به کنسرسیوم شرکت‌های فرانسوی و ژاپنی منعقد کرد ترکیه منابع عظیم توریوم دارد و اگر بتواند تکنولوژی لازم را به دست آورد می‌تواند از توریوم در تولید انرژی هسته‌ای استفاده کند. ترکیه نیم‌نگاهی هم به منابع عظیم بورم هم دارد و می‌تواند برای تولید الکتریسته به‌کار گیرد. بیش از 80 درصد قراردادهای انرژی ترکیه با عراق مستقیما با منطقه خورمختار کردستان عراق منعقد شده است حتی اکثر قراردادهای تجاری نیز بین ترکیه و این منطقه منعقد شده است. به دنبال اختلافاتی که بر سر منابع نفت و گاز منطقه کردستان عراق بین دولت مرکزی عراق و ترکیه روی داد دولت عراق سهم ترکیه در بلوک 9 حوزه نفتی جنوب عراق را لغو کرد و اگر ترکیه سیاست فعلی را ادامه دهد امکان فسخ تمامی قراردادها بین دولت مرکزی عراق و ترکیه وجود دارد
ترکیه در مدیترانه شرقی
تجسس نفت و گاز طبیعی در دریای مدیترانه برای اولین‌بار توسط کشتی بارباروس خیرالدین پاشا در ماه آوریل آغاز شد. این کشتی برای انجام اکتشافات سیستمیک سه بعدی ابتدا وارد آب‌های آزاد قبرس شد. در ادامه این فعالیت‌ها، کشتی اوروچ رییس نیز برای انجام فعالیت‌های سیستمیک وارد دریای سیاه شد. بدین‌ترتیب ترکیه با هدف تجسس نفت و گاز طبیعی 2 کشتی خود را وارد عمل ساخت. این امر نیز نشان می‌دهد که ترکیه در راه انجام فعالیت‌های مربوط به اکتشاف نفت و گاز طبیعی در دریای مدیترانه و دریای سیاه مصمم است.
انجام فعالیت‌های اکتشافی توسط کشتی بارباروس خیرالدین پاشا در دریای مدیترانه، موقعیت استراتژیک ترکیه در مدیترانه شرقی را تقویت می‌کند. از سوی دیگر این مناطق، مناطقی هستند که بر سر آنها بین ترکیه و بخش یونانی‌نشین قبرس مناقشه وجود دارد و ترکیه با این کار خود نشان داد که می‌تواند به‌راحتی در منطقه اقتصادی خود اقدام به فعالیت‌های تجسس و اکتشاف نفت و گاز طبیعی کند. بدین‌ترتیب ترکیه در آب‌های آزاد مدیترانه شرقی حاکمیت خود را حفظ نموده و موضع محکم و باثباتی را از خود به نمایش گذاشت.کشتی اوروچ رییس نیز که برای انجام اکتشافات سیستمیک در دریای سیاه آماده شده است، به ترکیه در جهت نیل به هدف تعیین شده در سیاست ملی انرژی و معادن کمک می‌کند. در ادامه این روند گام بعدی انجام فعالیت‌های حفاری قرار دارد. انجام فعالیت‌های حفاری در دریای سیاه سبب خواهد شد تا بر نقش ترکیه در این منطقه افزوده شود.
فعالیت‌های اکتشاف و تجسس نفت در دریای سیاه و مدیترانه از نقطه نظر عرضه امنیت انرژی گامی بسیار مهم است. ترکیه از این طریق تبدیل به یکی از بازیگران بسیار مهم انرژی در منطقه خواهد شد. همچنین این امر سبب خواهد شد تا در ساحه‌های بین‌المللی نیز بر نقش و اهمیت ترکیه بیش از پیش افزوده شود.
ترکیه در عین حال در گذرگاه عرضه و تقاضای انرژی قرار دارد و این امر نیز سبب می‌شود تا بر اهمیت ترکیه از نقطه نظر ژئواستراتژیک افزوده شود. در یک چنین موقعیتی ترکیه برای اینکه بتواند تبدیل به یکی از اجزای بسیار مهم این موازنه شده و تمامی این فرصت‌ها را تبدیل به امتیاز برای خود نماید، نیازمند سیاستی بسیار قوی در حوزه انرژی است. درست در این نقطه سیاست انرژی و معادن ترکیه وارد عمل شده و از اهمیتی حیاتی نزد ترکیه برخوردار می‌شود که بخش اعظم نیاز خود به انرژی را از خارج از کشور تامین و وارد می‌کند.
تامین امنیت عرضه انرژی از نقطه نظر کشوری همانند ترکیه که در زمینه انرژی وابسته به کشورهای خارجی است، بسیار مهم است. بنابراین ترکیه باید جهت استفاده از این پتانسیل خود و بر پایه استراتژی‌هایی که تعیین می‌کند، بی‌وقفه به فعالیت‌های خود ادامه دهد. این سیاست و اهداف تعیین شده از نقطه نظر تامین امنیت عرضه انرژی نتایج سازنده‌ای را در بر خواهد داشت. در سایه این سیاست‌ها ترکیه که به مثابه پلی بین کشورهای تامین‌کننده و عرضه‌کننده انرژی است، از موقعیتی ممتاز و استثنایی برخوردار خواهد شد.
نتیجه‌گیری
رقابت‌های گازی در منطقه شرق مدیترانه با احتمال‌های متعددی مواجه است، ترکیه در این میان چند سناریو را جهت دستیابی به اهداف خود در نظر خواهد داشت؛
احتمال اول می‌تواند ایجاد ائتلاف‌های جدید ترکیه با کشورهایی باشد که پیش از این ائتلاف‌های مشخصی با آنها نداشته است. از جمله این کشورها می‌توان به لبنان و سوریه و تشکیلات خودگردان فلسطین اشاره کرد. این اقدام برای تحقق دو هدف دنبال می‌شود. اول دستیابی به سهمی از گاز برای پوشش نیازهای داخلی و دوم همکاری با این کشورها برای احداث خط لوله گاز به بازارهای جهانی. لبنان فعالیت‌هایی را در خصوص اکتشاف منابع گاز آغاز کرده، اما هنوز وارد هیچ ائتلافی نشده تا صادرات تولیدات آینده خود را تضمین کند. سوریه نیز در شرایط کنونی با فضای نابسامانی مواجه است که شرکت‌ها در نتیجه این تحولات از فعالیت‌های اکتشافی در آن امتناع می‌کنند.
پیش‌بینی می‌شود که مقادیر گسترده‌ای از گاز طبیعی در آب‌های منطقه‌ای سوریه کشف شود. بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند که ورود ترکیه در درگیری‌های سوریه در راستای تمایل این کشور برای تامین مصالح خود به ویژه در خصوص نیازهای گازی بوده است. تشکیلات خودگردان فلسطینی حق استفاده از میادین گازی مستقر در نزدیکی نوار غزه را در اختیار دارد، اما شرایط مربوط به اشغالگری و شکاف داخلی موجود در میان گروه‌های فلسطینی مانع از اقدام جدی در این رابطه می‌شود.
دوم، بروز درگیری‌های محدود: احتمالاً درگیری‌های نظامی محدودی در منطقه در این خصوص شکل بگیرد. ترکیه به صورت ضمنی به استفاده از قدرت نظامی تهدید کرده، اما قبرس اعلام کرده است که به دنبال ورود به درگیری‌های نظامی نیست. همچنین برخی تحلیلگران اعتقاد دارند که رژیم صهیونیستی انگیزه‌ای برای ورود به جنگ جدید و تحمل هزینه‌های سنگین ناشی از این جنگ را به ویژه در شرایط نابسامان کنونی در نوار غزه و کرانه باختری ندارد.
سوم، موفقیت میانجی‌های بین‌المللی: سناریوی سوم را می‌توان در رسیدن به توافق نهایی با میانجگری کشورهای جهان دانست. منابع گازی شرق دریای مدیترانه اهمیت گسترده‌ای در پوشش نیازهای بازار جهانی انرژی دارد، لذا کشورهای جهان باید برای تامین تولیدات خود اقدامی در این رابطه انجام دهند. امریکا تلاش‌هایی را برای میانجیگری بین لبنان و اسراییل آغاز کرده است. اتحادیه اروپا نیز اعلام کرده که مواضع قبرس و یونان در اختلافات موجود و قبرس و ترکیه را تایید می‌کند. منبع : شمس
