کشور ایران بر روی یکی از کمربندهای زلزله خیز جهان واقع شده است و ششمین کشور زلزله خیز جهان است. زلزله آبان ماه سال 1396 کرمانشاه خسارات جانی و مالی زیادی را سبب شده است. بطوری که گفته می‌شود خسارات اقتصادی وارده در حدود بودجه 11 سال این استان است. با توجه به پیامدهای اقتصادی- اجتماعی زلزله، اتخاذ سیاست‌های بازسازی مناسب، به منظور تسریع فرآیند بازسازی و کاهش پیامدهای اجتماعی-اقتصادی آن، بسیار ضروری است.
بانک اطلاعاتی رخدادهای اضطراری، بلا را یک رخداد تعریف می‌کند که در آن ظرفیت‌ها و ساختارهای محلی تخریب می‌شود یا شرایطی حادث می‌شود که به موجب آن دریافت کمک‌های خارجی ضرورت می‌یابد. برای تشخیص بلا حداقل یکی از شرایط زیر باید محقق شود:
1-گزارش فوت ده نفر یا بیشتر
2-تاثیر منفی بر زندگی بیش از صد نفر
3-اعلام وضعیت اضطراری
4-اعلام درخواست برای قبول کمک‌های بین‌المللی
با توجه به افزایش شمار بلایای طبیعی به ویژه زلزله در چند دهه اخیر، بسیاری از مطالعات در حوزه علوم اجتماعی و حتی علوم تجربی، به چگونگی افزایش توانایی انسا‌ن‌ها در پیش بینی و آماده‌سازی در مواجهه با بلایای طبیعی پرداخته‌اند. آمارها نشان می‌دهد که در منطقه آسیا و اقیانوسیه تعداد بلایای طبیعی بطور میانگین از 11 رخداد به ازای هر کشور در دهه 1970 به 28 رخداد در دهه 2000 رسیده است و این موضوع، اهمیت مطالعات بر روی آثار و پیامدهای اقتصادی بلایای طبیعی را دوچندان می‌کند.
شناسایی ماهیت و نوع خسارات وارده از اهمیت بالایی برخوردار است. چراکه درک ما از خسارات می‌تواند در حوزه بازسازی و کاهش پیامدهای بعد از وقوع بلایای طبیعی، موثر باشد.
تجربه پاکستان در بازسازی
مناطق زلزله زده
در جریان زلزله سال 2005 کشمیر پاکستان، که حدودا 75 هزار نفر جان خود را از دست دادند و 3.5 میلیون نفر بی‌خانمان شدند عوامل زیر به عنوان دلایل موفقیت طرح بازسازی مناطق زلزله‌زده عنوان می‌شوند:
1-وجود یک سازمان‌دهنده واحد (دولت) و تنها یک برنامه برای بازسازی مناطق زلزله‌زده
2-تدوین یک طرح اولیه بلندمدت در جهت ایجاد مکانیسم‌های نهادی و اتخاذ سیاست‌های مناسب برای پیشگیری از بلایای طبیعی
3-دخیل کردن ساکنین مناطق آسیب دیده در برنامه بازسازی
4-تنظیم سیاست‌ها به صورت سازگار با خواسته‌های مردم محلی
2-2-2 تجربه نپال در بازسازی مناطق زلزله زده
نقش سازمان‌های غیر دولتی و نیروهای مردمی در روند بازسازی بسیار حائز اهمیت است. برای مثال در جریان زلزله سال 2015 نپال، که در حدود 7 میلیارد دلار خسارت اقتصادی به همراه داشت، دخالت نیروهای مردمی در روند بازسازی و پرداخت مزد به مردم مناطق زلزله‌زده در مقابل انجام کار، یکی از ارکان مهم برنامه موفق بازسازی در این کشور بوده است. در این برنامه بیش از 21 هزار نفر از افراد مناطق آسیب دیده مشغول به کار شدند.
تجربه ژاپن در بازسازی مناطق زلزله زده
زلزله هانشسن آواجی در تاریخ 17 ژانویه 1995 در ساعت 5: 46 صبح با بزرگی 3/7 ریشتر رخ داد. این حادثه 6433 نفر کشته و 43792 نفر مجروح بر جای گذاشت.
به دنبال زلزله، کمیته بازسازی شامل 6 نفر عضو از دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های درگیر تشکیل شد. این کمیته پس از مطالعه و بررسی و هماهنگی و مشاوره لازم با مقامات محلی (استانداری کوبه و هیوگو) به ارایه طرح‌هایی پرداخت که این طرح‌ها اقدامات لازم برای بازسازی را ترسیم می‌نمودند. طرح‌های ارایه شده برای بازسازی شامل موارد ذیل بودند:
- بازسازی مسکن برای کاهش غم و ناراحتی قربانیان فاجعه.
- آواربرداری و بازیافت خانه‌های ویران شده.
- برگردان خدمات عمومی از حالت اضطراری به وضعیت عادی.
بعد از مراحل ذکر شده، برنامه دهساله بازسازی در روز صدوبیست و پنجم آغاز گردید.
بعد از این زلزله مردم ژاپن در مورد ایمنی ساختمان‌ها حساس شدند. آنچه موفقیت ژاپن را در امر ساخت و ساز محرز می‌نماید، خسارات کمتر ساختمان‌ها در زلزله‌های بعدی است.
زلزله در ایران
قرارگیری کشور ایران بر روی کمربند زلزله آلپ – هیمالیا، وقوع زلزله در کشور را به امری طبیعی مبدل می‌کند. به علاوه، وجود نقاط جمعیتی متراکم، ایران را به کشوری شدیداً آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل کرده است.
ایران از زلزله‌خیز‌‌ترین کشورهای دنیاست که بطور متوسط هر سال یک زلزله به بزرگی شش ریشتر و هر ده سال یک زلزله به بزرگی هفت ریشتر در آن حادث می‌شود
زلزله در استان کرمانشاه
در شامگاه 21 آبان سال 1396 در استان کرمانشاه زلزله 7.3 ریشتری به وقوع پیوست. بزرگ‌ترین زلزله بعد از زلزله 7.4 ریشتری سال 1278 سیلاخور. در جریان این زلزله حدود 600 نفر از هموطنانمان جان خود را از دست دادند، قریب 1000 نفر مجروح و حدود 70000 نفر بی‌خانمان شدند؛ بیش از 97 واحد صنعتی و معدنی و بیش از 7000 هزار واحد صنفی با آسیب جدی مواجه گردیدند. خسارت وارده در بهترین حالت 5632 میلیارد تومان برآورد می‌شود.
شهرستان سرپل ذهاب در دشتی نسبتا وسیع که اطراف آن را ارتفاعات و تپه ماهورها احاطه کرده‌اند، قرار گرفته، و شهرستان ثلاث باباجانی نیز کلا، در یک منطقه کوهستانی واقع شده است. روستاهایی که در مناطق کوهستانی و بر روی بستر سنگی قرار داشتند، کمتر دچار تخریب شدند و تمامی روستاهای تخریب شده بر روی آبرفت‌های دشت ذهاب قرار داشتند
بررسی وضعیت کلان اقتصادی
پیش از وقوع زلزله
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 استان کرمانشاه با جمعیتی حدودا 2 میلیون نفر، و نرخ بیکاری 22 درصد بالاترین نرخ بیکاری را در بین استان‌های کشور دارا بوده است. علاوه بر این، نرخ بیکاری همه گروه‌های تحصیلی در استان کرمانشاه و شهرستان‌های سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی نیز نسبت به میانگین کشوری بیشتر بوده و این موضوع برای هر دو مقطع سرشماری (سال‌های 1390 و 1395) صادق است. در سال 1395 از حدود ٩٠٠ هزار نفر جمعیت فعال استان کرمانشاه، نزدیک به ٢٠٠ هزار نفر بیکار بوده‌اند که بیش از ١١٠ هزار نفر از بیکاران، بی‌سواد و کم سواد و نزدیک به ٥٠ هزار نفر دارای تحصیلات دانشگاهی‌اند. علاوه بر این بخش بزرگی از روستاییان در مشاغل کوله بری، کار در بازارچه مرزی، دامپروری و کشاورزی فعال بوده‌اند که در جریان زلزله شغل خود را از دست داده‌اند. این شرایط خود نشان از توانایی پایین مالی افراد آسیب دیده دارد. از طرفی شاخص بار تکفل استان و دو شهرستان نیز به مانند شاخص بیکاری، در وضعیت بدتری نسبت به متوسط کشوری قرار دارند. با آنکه در فاصله سال‌های 95-1390 نرخ در میان کارگران بی‌سواد و کم‌سواد (نیروی کار دارای تحصیلات ابتدایی و راهنمایی) در کل کشور، استان کرمانشاه و سرپل زهاب روندی نزولی داشته ولی در شهرستان ثلاث باباجانی نرخ بیکاری در تمامی سطوح تحصیلی به نحو چشمگیری افزایش پیدا کرده و بسیار بالاتر از متوسط کل کشور و استان کرمانشاه است. در مجموع شهرستان‌های سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی شمار کثیری کارگر ساده، نیمه ماهر و ماهر جویای کار دارند که در پروژه‌های مختلف خانه‌سازی، اصلاح شبکه‌های آبیاری، احداث مدارس، درمانگاه‌ها، درخت کاری، جاده‌سازی و... می‌توانند به کار مشغول شوند.
بار تکفل در استان کرمانشاه بالاتر از کل کشور است . در سال 1395 هر فرد شاغل در شهرستان ثلاث باباجانی و سرپل ذهاب بطور متوسط مسوولیت تأمین معاش بیش از چهار نفر را برعهده داشته در حالی که این نرخ برای کل کشور کمتر از 4 نفر (3.6) است (جدول 1) . بدیهی است که در این شرایط، افراد در تأمین زندگی خود با مشکل مواجه بوده‌اند. وقوع زلزله اوضاع اقتصادی و معیشتی افراد منطقه را در وضعیت بدتری نسبت به قبل قرار داده و با توجه به شرایط جغرافیایی خاص استان و واقع شدن مناطق زلزله زده در مرز کشور با عراق، ممکن است مشکلات اقتصادی به تهدیدهای امنیتی تبدیل شود.
جدول 2 اطلاعات مربوط به جمعیت فعال و نرخ فعالیت شهرستان‌های سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی را طی مقاطع زمانی 1385، 1390 و 1395نشان می‌دهد. همان‌گونه که در این جدول مشاهده می‌شود نرخ فعالیت در هر دو شهرستان روندی صعودی داشته ولی این افزایش در شهرستان ثلاث باباجانی چشمگیر است (از 36.65 به 43.98)؛ در حالی که در شهرستان سرپل ذهاب افزایش کمی داشته و از 36 به 36.8 رسیده است.
جمعیت شاغل شهرستان ثلاث باباجانی طی سال‌های 1385 تا 1395، جمعیت شاغل 2.16 درصد افزایش یافته و از 7006 نفر به 7995 رسیده است. با وجود رشد اشتغال طی این دوره نرخ بیکاری در شهرستان ثلاث باباجانی در سال 1395 بسیار بالا (36.2 درصد) بوده است. طی همین دوره جمعیت شاغل شهرستان سرپل ذهاب 3.8- درصد کاهش یافته و از 21426 نفر به 20657 رسیده است (جدول 3) . به نظر می‌رسد که کاهش فرصت‌های شغلی به همراه نرخ بالای بیکاری در شهرستان سرپل ذهاب (21.3 درصد) عامل مهمی در مهاجرت جمعیت فعال این شهرستان بوده است.
بخش اعظم جمعیت شاغل شهرستان‌های سرپل‌ذهاب و ثلاث باباجانی در سال 1390 در فعالیت‌های کشاورزی و خدماتی مشغول به کار بوده‌اند و در فاصله سال‌های 1385 تا 1390 از شمار و نسبت شاغلین در فعالیت‌های صنعتی و معدنی و ساختمانی در این شهرستان‌ها کاسته شده است.
تولید ناخالص داخلی استان کرمانشاه
در فاصله سال‌های 90 تا 1392 تولید ناخالص داخلی استان کرمانشاه و شهرستان‌های سرپل‌ذهاب و ثلاث باباجانی روندی نزولی داشته که در سال 1393 این روند تغییر پیدا کرده و افزایش یافته است. اما تولید ناخالص داخلی استان کرمانشاه و شهرستان ثلاث در سال 1393 همچنان کمتر از سال 1390 بوده است. نزدیک به نیمی از تولید ناخالص داخلی استان متعلق به شهرستان کرمانشاه است؛ و سهم شهرستان‌های ثلاث باباجانی و سرپل‌ذهاب از تولید ناخالص داخلی استان به ترتیب 1.5 و 3.6 درصد است.
در مجموع پیش از وقوع زلزله شهرستان‌های سرپل‌ذهاب و ثلاث باباجانی با مشکلات جدی ساختاری در اقتصاد و به ویژه بیکاری گسترده مواجه بوده‌اند. زلزله این مشکلات را دامن زده است. متاسفانه از وضعیت کنونی تولید و اشتغال این شهرستان‌ها آماری در دست نیست. در سرپل‌ذهاب بسیاری از ساختمان‌های اداری، با گذشت یک سال از زلزله همچنان مخروبه است.
مردم در این شهرستان‌ها برای بازسازی منازل خود عموما منتظر دریافت وام هستند؛ در عین حال معتقدند که 40 میلیون تومان وام برای بازسازی یک خانه تخریب شده کافی نیست. حتی کسانی که استطاعت مالی دارند به تعمیر منازل خود گرایشی ندارند و منتظر دریافت وام بسیار ارزان هستند. از آن‌جا که میزان خرابی‌ها بسیار گسترده بوده، انتظار می‌رود که ساخت و ساز در سراسر مناطق زلزله زده با سرعت در جریان باشد، ولی کار ساختمانی بسیار آهسته به پیش می‌رود. با توجه به حجم بالای تخریب، و سرعت بسیار اندک ساخت و ساز، به نظر می‌رسد که با تداوم چنین روندی بازسازی مناطق زلزله زده تا ده سال آینده نیز به اتمام نرسد.
بازسازی و توسعه
مناطق زلزله زده کرمانشاه
زلزله تقسیم کار اجتماعی را دستخوش دگرگونی اساسی می‌کند و افراد به صورت موقت مشاغل خود را از دست می‌دهند. برای مثال فروشنده، کارگر، دانش‌آموز، معلم و غیره دیگر نمی‌توانند به فعالیت قبلی خود ادامه دهند.
اجرای برنامه بازسازی منابع مالی هنگفتی نیازمند است که بخش اعظم آن باید از سوی دولت تامین شود. بانک‌ها و موسسات مالی با اعطای وام‌های با نرخ بهره پایین (با توجه به استطاعت مالی پایین مردم منطقه) باید به فرایند بازسازی یاری رسانند. از طرفی برخی افراد مشهور نیز با توجه به پایگاه اجتماعی خود، مبالغ هنگفتی به عنوان کمک به آسیب دیدگان از مردم سراسر کشور جمع‌آوری می‌کنند. هدایت مناسب این منابع در کنار وام‌های پرداختی دولتی و نهادهای مالی می‌تواند مشکل تأمین مالی را مرتفع کند.
اما نکته مهم دیگری که باید در جریان فرآیند بازسازی به آن اشاره شود و از اهمیت بالایی برخوردار است، استفاده از نیروی کار بومی مناطق زلزله زده است. با توجه به نرخ بالای بیکاری این استان، به‌کارگیری نیروهای مردمی (در قالب برنامه اشتغال عمومی) در فرآیند بازسازی نه تنها اثرات اجتماعی مثبتی را به همراه دارد، بلکه از نظر اقتصادی نیز وضعیت نابسامان معیشتی مردم منطقه را بهبود می‌بخشد. تجربه دیگر کشورها نیز، موید اهمیت اجرای چنین برنامه‌هایی در مقابله با بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی است.
پس از زلزله استان کرمانشاه، قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا (ص) عهده‌دار رسیدگی به روستاهای زلزله‌زده و مشارکت در امدادرسانی و آواربرداری شد و از ماشین آلات سنگین و نیروهای متخصص برای انجام کار و کمک به اسکان موقت زلزله‌زدگان استفاده کرد. قطعا همکاری تمام سازمان‌ها و نهادهای دولتی، عمومی و خصوصی برای مقابله با پیامدهای فجایع طبیعی، ضروری است و باید با بهره‌گیری از همه امکانات برای آواربرداری و اسکان موقت آسیب‌دیدگان، هرچه سریع‌تر اقدام کرد؛ اما همانطور که اشاره شد استان کرمانشاه و شهرستان‌های زلزله‌زده با بالاترین نرخ بیکاری مواجه هستند. به همین جهت انعقاد قرارداد با یک پیمانکار بزرگ ملی برای بازسازی شهرها و روستاهای زلزله زده این استان، ازمیان بردن امکان اشتغال در شهرستان‌های محروم استان کرمانشاه است. تجربه‌های موفق کشورهای دیگر جهان برای بهره‌گیری از منابع و نیروی انسانی بومی در بازسازی مناطق بحران زده، به ویژه تجربه هند که با فجایع طبیعی مانند سیل و توفان دست به گریبان هستند، نشان می‌دهد با همکاری میان ادارات و سازمان‌های دولتی و جوامع محلی، می‌توان طرح‌های در اولویت را با مشارکت فعالانه و نظارت مستقیم مردم بومی به اجرا گذاشت. در هند بازسازی مناطق بحران زده با برنامه تضمین اشتغال روستایی به هم پیوند خورده و روستاییان برای ساخت خانه‌های کوچک و یک شکل اما مستحکم، به صورت موقت به کار گمارده می‌شوند. استفاده از ماشین آلات سنگین و ورود پیمانکاران به این پروژه‌ها ممنوع است. طرح اشتغال عمومی و مشارکت افراد مناطق آسیب دیده در فرآیند بازسازی در جریان بازسازی مناطق زلزله زده نپال در سال 2015 نیز با موفقیت اجرا شده است.
در حوزه ماشین آلات نیز، . برای ساخت خانه‌های روستایی به تجهیزات پیچیده‌ای نیاز نیست؛ ولی ماشین آلات حمل ماسه و سیمان در محل اجرای پروژه‌ها ضروری است. هم بخش خصوصی و هم نهادهای دولتی و سپاه این دستگاه‌ها و ماشین‌آلات را در اختیار دارند. می‌توان از این ماشین آلات و تجهیزات به صورت اجاره یا به صورت خرید خدمات استفاده کرد.
سازمان‌های دولتی (مسکن و شهرسازی) و قرارگاه خاتم سپاه پاسداران در ارتباط با چگونگی بازسازی مناطق زلزله زده طرح‌هایی دارند و اقداماتی را آغاز کرده‌اند. بودجه‌هایی برای اجرای این طرح‌ها بین سازمان‌ها و نهادهای مختلف تقسیم شده است ولی فرایند بازسازی مناطق زلزله زده آهسته است. در چنین شرایطی با اجرای برنامه اشتغال عمومی و با مشارکت مردم محلی می‌توان بازسازی این مناطق را سریع‌تر و در جهت منافع مردم انجام داد.
به منظور اجرای بهتر برنامه اشتغال عمومی، در گام نخست می‌توان با انتخاب چند روستا که به‌شدت تخریب شده‌اند برنامه اشتغال عمومی را به صورت آزمایشی اجرا کرد. خانه‌های مقاوم در برابر زلزله به پی و شالوده محکمی نیاز دارند که با نظارت مهندس کارشناس و استفاده از نیروی کار ساده قابل تامین است. تهیه طرح ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله کار بسیار آسانی است. در مناطق روستایی زلزله زده، چون وضعیت آب و هوایی و فرهنگی کمابیش مشابه است، می‌توان چند تیپ متفاوت (از نظر میزان زیر بنا) تهیه کرد. برای اجرای طرح احداث خانه‌های روستایی مقاوم به دو گروه نیروی انسانی متخصص و ساده نیاز است. نیروی متخصص را می‌توان از مهندسین عمران که درخدمت سربازی هستند، ترجیحا فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های بزرگ (شریف، تهران، اصفهان و ...) استفاده کرد. عموم مردم مناطق زلزله زده که قادر و مایل به کار باشند می‌توانند در این طرح مشارکت نمایند. از طرفی، بخشی از منابع مالی می‌تواند در قالب طرح “ پرداخت در ازای کار “ به افراد بومی شرکت‌کننده در امر بازسازی پرداخت شود تا مشکل معیشتی این افراد نیز مرتفع شود.
زلزله کرمانشاه در آبان ماه سال 1396زندگی ده‌ها هزار نفر را تحت تاثیر قرار داد. این زلزله تنها زیرساخت‌های کالبدی و فیزیکی را ویران نکرده، بلکه ساختارهای اجتماعی این مناطق نیز از این اتفاق متاثر شده‌اند.
با گذشت بیش از یک سال از بروز زلزله ضروری است که نحوه بازسازی مناطق زلزله‌زده مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد تا نقاط قوت و ضعف سیاست‌های اعمال شده مشخص شود. با توجه به نرخ بسیار بالای بیکاری در استان کرمانشاه، بازسازی مناطق زلزله زده باید به رونق اقتصادی منطقه و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید منجر شود. به علاوه، برای بازسازی این مناطق به بسیج تمامی نیروها و امکانات نیاز است. از سربازان وظیفه و نیروهای ارتشی گرفته تا بومیان مناطق آسیب دیده برای بازسازی این مناطق باید بهره جست.
بازسازی همه‌جانبه از نظراجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فرهنگی نیازمند مشارکت و همکاری سازمان‌های محلی، بخش خصوصی و دولتی است. وجود یک مدیریت متمرکز و واحد، به حذف برخی مراحل اداری غیر ضرور منجر شده و با سرعت بخشیدن به فرآیند تصمیم‌گیری و تصویب طرح‌های بازسازی، بسیاری از هزینه‌های ناشی از کارهای موازی را به حداقل می‌رساند. از طرفی مناسب است که تیم مدیریت بازسازی، متشکل از نهادهای دولتی و سازمان‌های مردم نهاد، با مشارکت فعال مردم بومی باشد تا همراهی و همکاری مردم مناطق آسیب دیده را با طرح‌های بازسازی، افزایش دهد. استفاده از تجارب برنامه‌های بازسازی سایر کشورهای جهان برای طراحی یک چهارچوب محکم برای اجرای برنامه اشتغال عمومی در مناطق زلزله زده مفید است.
