اتحادیه اروپا به پیشرانی مهم در حفظ برجام تبدیل شده است. این نکته از آنجا اهمیت می‌یابد که به نظر می‌رسد سطح و عمق کنش برجامی اتحادیه اروپا، به مهم‌ترین پیشران جهت‌دهی به کنش دیگر بازیگران عمده برجام به ویژه روسیه، چین و ترکیه تبدیل شده است. پرسش اینجاست که سازوکار مالی ویژه اتحادیه اروپا یا «اس‌پی‌وی»، به عنوان یکی از مهم‌ترین سازوکارها و ابزارهای اعلامی اتحادیه اروپا برای حفظ سطحی از انتظارات و منافع ایران از برجام، با چه عدم قطعیت‌هایی مواجه است. در واقع ناشناخته‌های شناخته‌شده «اس‌پی‌وی» کدامند و چه سناریوی‌هایی را بر می‌سازند؟ به نظر می‌رسد موقعیت نظم قاعده محور، جایگاه آینده اروپا در تنظیم دستور کار جهانی، سطح هزینه‌ای که اروپا برای نجات برجام خواهد پرداخت، سطح تنش در روابط ایران و امریکا، سطح همراهی ایران با دغدغه‌های امنیتی اروپا، سطح اثرگذاری مسائل داخلی اروپا و تفسیر امریکا از «اس‌پی‌وی»، مهم‌ترین ناشناخته‌های شناخته‌شده پیش روی «اس‌پی‌وی» هستند. در ضمن به نظر می‌رسد تبدیل سازوکار مالی ویژه به سازوکاری بشردوستانه، تبدیل این سازوکار به سازوکاری تهاتری، تبدیل سازوکار به نهاد کندکننده تحریم‌های فرامرزی امریکا و عملیاتی شدن گام‌به‌گام و مرحله‌ای سازوکار مالی ویژه اروپا، سناریوهای محتمل پیشاروی «اس‌پی‌وی» هستند.
1- موقعیت نظم قاعده محور
تضعیف نظم قاعده محور و چند جانبه گرا در عرصه نظام بین‌الملل، فرضیه‌ای است که تقریباً در مورد آن اجماع وجود دارد. این نکته از آنجا اهمیت می‌یابد که نظم قاعده محور مهم‌ترین پیشران برسازی نهاد برجام نیز بوده است.
پرسشی که هم‌اکنون مطرح است آن است که آیا نظم قاعده محور در حال جایگزینی با نظمی جدید است یا وضعیت کنونی را باید به عنوان عارضه‌ای زودگذر در نظر بگیریم. عارضه‌ای که در نهایت به باز تجدید نظم قاعده محور کنونی البته در قالب‌هایی نوین منجر خواهد شد. بدیهی است قائل بودن به هر یک از این دو فرضیه می‌تواند پیامدهای متفاوتی را در خصوص کنش برجامی اروپا از جمله در حوزه سازوکار مالی ویژه برسازد. در واقع در چارچوب فرضیه نخست، اروپا مسیر احتیاط را در پیش خواهد گرفت حال آنکه در چارچوب فرضیه دوم، اروپا به برجام به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای حافظ نظم چندجانبه گرایانه نظام بین‌الملل خواهد نگریست.
2-جایگاه آینده اروپا در تنظیم دستور کار جهانی
به نظر می‌رسد میان حفظ منافع ایران از برجام با نقش و جایگاه اروپا در نظم سیاسی و اقتصادی نظام بین‌الملل که به صورت عمده ذیل حاکمیت و حکمرانی امریکا قرار دارد ارتباطی وثیق وجود دارد. پرسش مهم در واقع آن است که آیا اروپا عزم و توان لازم و کافی برای حرکت به سمت خوداتکایی راهبردی و اقتصادی از جمله با استفاده از ظرفیت‌های نهادی برجام را دارد یا نه؟
3-سطح هزینه‌ای که اروپا برای نجات برجام خواهد پرداخت
به نظر می‌رسد اندیشه پیرامون هزینه‌ای که اروپا باید برای نجات برجام بپردازد، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های امروزی اروپا است. اروپا از یک سو برجام را پدیداری امنیت ساز برای اروپا می‌داند. در واقع کمتر موضوع امنیتی، مشروعیتی و دیپلماتیک به اندازه برجام برای اروپا مهم است. ضمن آنکه ارایه تصویری از یک اروپای ناتوان و چندپاره در مواجهه با برجام، به احتمال زیاد، آغازی بر پایان آمال ژئوپلیتیکی و اقتصادی اروپا در عرصه نظام بین‌الملل خواهد بود. از دیگر سو، اروپای درگیر با چالش‌های سیاسی، اقتصادی و مالی، با محدودیت‌های ساختاری چون آسیب‌پذیری نسبت به تحریم‌های ثانویه امریکا و پر هزینه بودن افزایش تنش با امریکا مواجه است.
4- سطح تنش در روابط ایران و امریکا
به نظر می‌رسد جدیت اروپا در عملیاتی شدن حداقل سطوح عمیق‌تر « اس‌پی‌وی »، به سطح اطمینان آن در خصوص ورود ایران و امریکا به مرحله تنش‌زدایی در آینده نزدیک وابسته است. در واقع فرضیه کاهش همراهی اروپا با ایران در چشم‌انداز روابط ایران و امریکا فرضیه‌ای قابل‌تأمل است.
5-سطح همراهی ایران با دغدغه‌های امنیتی اروپا
به نظر می‌رسد ورود اروپا به برسازی سطوح عمیق‌تر «اس‌پی‌وی»، مشروط به سطحی از همراهی ایران با نگرانی‌های امنیتی اروپا خواهد بود. در واقع این انتظار که اروپا به سمت ساخت نهادی دوران‌ساز برود انتظار معقولی به نظر نمی‌رسد. تصویب و اجرایی کردن قوانین مرتبط با «اف‌ای‌تی‌اف» نیز در این چارچوب قابل تحلیل است.
6- اثرگذاری مسائل داخلی اروپا
اروپا چه در مورد اجماع‌سازی کنش مشترک در حوزه برجام و چه در حوزه تمرکز بر برجام با چالش‌هایی مواجه است. از یک سو شاهد آن هستیم که برخی دولت‌های اروپایی به علت‌هایی متفاوت، با ایده‌ها و طرح‌های برجامی اتحادیه اروپا از جمله «اس‌پی‌وی» همراهی کمتری نشان می‌دهند. از دیگر سو، قدرتمندترین کشورهای عضو اتحادیه اروپا که درعین‌حال بیشترین سطح اراده سیاسی برای نجات برجام را نیز از خود نشان داده‌اند (بریتانیا؛ آلمان؛ ایتالیا و فرانسه)، با مشکلات داخلی عدیده‌ای دست‌به‌گریبان هستند. مساله‌ای که از سطح تمرکز آنها بر ایده‌ها و طرح‌هایی چون «اس‌پی‌وی» می‌کاهد. این نکته نیز قابل‌تأمل است که اروپا با فشارهای ضد برجامی لابی‌های طرفدار رژیم صهیونیستی و برخی کشورهای منطقه خلیج‌فارس نیز مواجه است.
7- تفسیر امریکا از اس‌پی‌وی
امریکا «اس‌پی‌وی» را به عنوان تلاشی برای تضعیف رژیم تحریمی ایران و تضعیف سیاست خارجی و منطقه‌ای خود تفسیر می‌کند. پرسشی که از جمله برای مقامات اروپایی مطرح است آن است که امریکا تا چه سطحی به عملیاتی شدن سازوکار مالی ویژه اروپا پاسخ خواهد داد؟ آیا امریکا حتی به قیمت ایجاد شکاف شدید در روابط یورو آتلانتیکی، در به شکست کشاندن سطوح عمیق‌تر «اس‌پی‌وی» پیش خواهد رفت؟
سناریوهای محتمل سازوکار مالی ویژه اروپا
به نظر می‌رسد، مکان و زمان استقرار و همچنین، دامنه؛ دستور کار و کارکرد «اس‌پی‌وی» به عنوان مهم‌ترین مشخصه‌های سناریوهای محتمل پیشاروی این سازوکار، با عدم قطعیت‌ها یا ناشناخته‌های شناخته‌شده در سطور فوق در ارتباط است. در این چارچوب می‌توان قائل به چهار سناریوی محتمل بود:
1-تبدیل سازوکار مالی ویژه به سازوکاری بشردوستانه
در این سناریو، اتحادیه اروپا تبدیل سازوکار مالی ویژه به سازوکاری بشردوستانه را به عنوان گامی کم هزینه‌تر برای دولت‌ها و شرکت‌های اروپایی در نظر می‌گیرد که ضمن ممکن ساختن اجماع‌سازی در سطح اروپا، گامی نمادین در مسیر خوداتکایی راهبردی اروپا نیز خواهد بود. بدیهی است دامنه و کارکرد این سناریو در حوزه کالاهای تحریم نشده‌ای چون مواد غذایی و دارویی محدود خواهد ماند.
2- سناریوی تبدیل سازوکار مالی ویژه به سازوکاری تهاتری
در این سناریو، سازوکار مالی ویژه به سازوکاری تهاتری تبدیل خواهد شد. البته در این سناریو درآمد حاصل از نفت ایران به اروپا از طریق «اس‌پی‌وی»، با کالاها و فناوری‌های مورد نیاز ایران از جمله کالاهای تحریم شده تهاتر خواهد شد. البته با توجه به حساسیت اروپا بر کالاها و فناوری‌های با کاربرد دوگانه، سطح پوشش اقلام مورد نیاز ایران محدودیت خواهد داشت. در ضمن، سیستم تهاتر احتمالاً محدود به شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی باقی خواهد ماند گرچه امکان پیوستن دیگر کشورها به این سیستم نیز دور از ذهن نیست.
3- سناریوی تبدیل سازوکار مالی ویژه به نهاد کندکننده تحریم‌های فرامرزی امریکا
تعمیق دامنه، دستور کار و کارکرد «اس‌پی‌وی»، در سطحی که از جمله بتواند واسط بانک‌های ایران و اروپا شود، امکان دریافت ارز حاصل از فروش کالاهای صادراتی ایران را به اروپا و امکان سرمایه‌گذاری‌های اروپا را در ایران فراهم سازد و با پیوستن کشورهایی چون چین و روسیه، ورود اروپا را به مرحله نهادسازی اقتصادی خارج از رژیم دلار مهیا سازد، سناریوی محتمل سوم است.
4- سناریوی عملیاتی شدن گام‌به‌گام و مرحله‌ای سازوکار مالی ویژه اروپا
تحقق گام‌به‌گام سه سناریوی مورداشاره در سطوح بالا نیز سناریویی با احتمال وقوع زیاد خواهد بود.
