پیام‌رسان‌های مجازی در ایران
سرویس‌های شبکه اجتماعی در بستر وب از اوایل دهه هشتاد شمسی در ایران شروع به فعالیت کردند و در طول چندین سال شاهد به وجود آمدن صدها سایت چت و گفت‌وگو در فضای مجازی بودیم. اصلی‌ترین شبکه اجتماعی بومی ایرانی در دهه هشتاد شمسی توسط شرکت فناوران ایده‌پرداز صبا با نام کلوپ در دی ماه سال 1383 شمسی آغاز به فعالیت کرد و با بیش از 3میلیون مخاطب فعال در دوران اوج خود یکی از پرترافیک‌ترین سایت‌های داخلی محسوب می‌شد. سایت‌هایی مانند هم‌میهن و فیس‌نما نیز از جمله مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی بومی بودند که توانسته بودند، مخاطبان بسیاری جذب کنند.
در نیمه پایانی دهه هشتاد شمسی، فیس‌بوک و یاهو مسنجر نیز در میان کاربران ایرانی محبوبیت پیدا کردند و توانستند تعداد قابل توجهی مخاطب ایرانی جذب کنند. در سال‌های اخیر و با گسترش چشمگیر استفاده از گوشی‌های موبایل هوشمند، پیام‌رسان‌های موبایلی نیز مورد توجه کاربران ایرانی قرار گرفته‌اند و طیف وسیع‌تری از کاربران را به خود اختصاص داده‌اند.
در مجموع می‌توان گفت ورود کاربران ایرانی به شبکه‌های اجتماعی به‌صورت گسترده با فیس‌بوک آغاز شد اما در طول چند سال گذشته، تعداد زیادی از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها مورد توجه مخاطبان ایرانی قرار گرفته‌اند. در سال‌های اخیر، تلگرام، وایبر، لاین، اینستاگرام، واتس اپ، ایمو، توییتر و اسکایپ پرمخاطب‌ترین پیام‌رسان‌های اجتماعی بودند که توانستند تعداد قابل‌توجهی از کاربران ایرانی را به خود جذب کنند.
پس از گذشت چند سال از ورود این پیام‌رسان‌ها به ایران، به دلیل فیلتر شدن فیس‌بوک، وایبر، لاین و برخی دیگر از شبکه‌های اجتماعی مشابه و همچنین به دلیل وجود برخی ویژگی‌های منحصربه‌فرد در پیام‌رسان تلگرام (ایجاد کانال، گروه‌های کاری، خانوادگی و آسان بودن دسترسی به آن از جهت موبایل محور بودن و فیلتر نبودن) این پیام‌رسان به پرطرفدارترین شبکه اجتماعی در ایران تبدیل شده است بطوری‌که در حدود 46 میلیون کاربر فعال ایرانی در این پیام‌رسان حضور دارند.
اینستاگرام نیز به عنوان دومین شبکه اجتماعی محبوب در میان کاربران ایرانی شناخته می‌شود که محلی برای به اشتراک گذاشتن تصاویر و فیلم‌های کوتاه کاربران است. این شبکه اجتماعی منجر به تاثیرگذاری بیشتر هنرمندان و سایر شخصیت‌هایی که به اصطلاح سلبریتی نامیده می‌شوند، شده است.
شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌هایی مانند فیس‌بوک، توئیتر، لاین، واتس‌آپ، ایمو، تانگو و اسکایپ نیز به ترتیب در رتبه‌های بعدی جذب مخاطبان ایرانی قرار دارند.
در میان هجوم پیام‌رسان‌های خارجی تعدادی از شبکه‌های اجتماعی ایرانی همانند فیس‌نما و کلوب نیز در حال فعالیت هستند. سروش، بیسفون، ایتا و‌ای گپ نیز مهم‌ترین پیام‌رسان‌های ایرانی محسوب می‌شوند. این شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های بومی که توسط رسانه‌های رسمی نیز حمایت می‌شوند هنوز نتوانسته‌اند در میان کاربران ایرانی به محبوبیتی دست پیدا کنند.
چالش‌های پیش‌روی شبکه‌های اجتماعی
و پیام‌رسان‌های بومی
توانمندی از نظر فناوری و تکنولوژی
شبکه‌ها اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی به زیرساخت‌هایی با تکنولوژی‌های بالا نیاز دارند تا بتوانند ازنظر سرعت، کیفیت و تنوع به حد و اندازه رقبای خود برسند. این مساله زمانی اهمیت بیشتری دارد که به این حقیقت توجه نماییم که بسیاری از شبکه‌های اجتماعی فعال در جهان که مخاطبان میلیونی دارند، در کشورهای بسیار پیشرفته دنیا قرار دارند و در سالیان متمادی به جذب نخبگان این حوزه و همچنین افزایش تجربه خویش در این عرصه پرداخته‌اند تا بتوانند پاسخگوی مخاطبان میلیونی خود باشند.
باید توجه داشت که یکی از اصلی‌ترین دلایل وابستگی این روزهای مردم ایران به پیام‌رسان تلگرام، به حضور تقریباً همگانی و میلیونی مردم کشور در این پیام‌رسان ربط دارد، پس رقبای بومی این پیام‌رسان اگر بخواهند که با آن به رقابت بپردازند لازم است ازنظر فناوری و زیرساخت، توانمندی ارائه خدمات باکیفیت به مخاطبان میلیونی ایرانی را داشته باشند و هم ازنظر کیفی و هم ازنظر کمی رضایتمندی را در مخاطبان خود ایجاد کنند.
مزیت رقابتی
پیام‌رسان‌های داخلی با چالش مزیت رقابتی نسبت به رقبای خارجی خود نیز مواجه هستند. در واقع لازم است پیام‌رسان‌های داخلی ازنظر امنیت کاربران، کیفیت خدمات ارائه‌شده، سرعت، جذابیت، راحتی استفاده و زیرساخت‌های قابل اطمینان ارتباطاتی نسبت به ربودن گوی سبقت از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی اقدام کنند. البته ایجاد مزیت‌های رقابتی برای پیام‌رسان‌های داخلی با حمایت‌هایی که به‌وسیله محدودیت دسترسی به پیام‌رسان‌های خارجی رخ می‌دهد نیز ایجاد می‌شود اما لازمه ایجاد چنین محدودیت‌هایی، ایجاد ظرفیت‌های نسبی در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی است تا منجر به ایجاد نارضایتی در کاربران و مخاطبان نگردد.
همچنین ارائه خدمات مختلف از طریق شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی نیز می‌تواند در ایجاد مزیت رقابتی نقش داشته باشد که در قسمت راهبردها به تشریح بیشتر این مساله خواهیم پرداخت.
امنیت سرمایه‌گذاری
شبکه اجتماعی کلوپ در دهه هشتاد یکی از پرمخاطب‌ترین سایت‌های اینترنتی کشور محسوب می‌شد که بیش از 3 میلیون کاربر فعال داشت. این شبکه اجتماعی حاصل سرمایه‌گذاری شرکت فناوران ایده پرداز صبا بود که به دلیل اعمال محدودیت‌های متعدد توسط سیستم فیلترینگ، با افت شدید مخاطبانش در آن سال‌ها مواجه گشت و از عرصه رقابت با پیام‌رسان‌های مشابه خارجی کنار رفت.
یکی از اصلی‌ترین چالش‌های کنونی شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های دخلی، چالش امنیت سرمایه‌گذاری است به‌طوری که بسیاری از سرمایه‌گذاران تمایلی به سرمایه‌گذاری در این عرصه ندارند. دلایل متعددی را می‌توان برای به وجود آمدن این چالش عنوان کرد که ایجاد محدودیت‌ها از جمله اصلی‌ترین این دلایل است.
هرچند در بسیاری از موارد اعمال محدودیت‌ها توسط حاکمیت بی‌دلیل نیست و دلایل قانع‌کننده و مهمی دارد اما لازم است با تدوین و اعلام قوانین دقیق فعالیت در این عرصه و همچنین توجیه افکار عمومی و سرمایه گذران، نسبت به اطمینان دهی اقدام کرد.
تولید محتوا
یکی از اصلی‌ترین چالش‌های موجود در عرصه فعالیت در فضای مجازی، محتواهای ناسالم اعتقادی و فرهنگی تولید شده در این فضا است که نمی‌توان گفت با انتقال مخاطبان از پیام‌رسان‌های خارجی به پیام‌رسان‌های بومی این چالش بطور کامل برطرف خواهد شد. پس این چالش در پیام‌رسان‌های بومی نیز وجود خواهد داشت که چگونه می‌توان محتوای مناسب را در اختیار کاربران قرار داده و سرعت انتشار محتوای نامناسب را بدون در خطر قرار دادن امنیت و حریم خصوصی مخاطبان کند کرد.
کسب‌وکارهای وابسته به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی
در فضای کنونی اقتصاد کشور که شاهد بی‌کاری تعداد زیادی از افراد جویای کار هستیم، برخی توانسته‌اند با استفاده از شبکه‌های اجتماعی تلگرام و اینستاگرام کسب‌وکارهای کوچک و بعضا متوسطی ایجاد کنند که انتقال این کسب‌وکارها به شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های بومی با توجه به ویژگی‌های آن چندان راحت نیست.
راهبردهای پیشنهادی
1- حمایت از بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان جهت ورود در عرصه شبکه‌های اجتماعی
سرمایه‌گذاری در عرصه شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها از جمله پرسودترین فعالیت‌ها در عرصه اقتصاد جهانی است بطوری‌که بسیاری از شرکت‌های بزرگ این حوزه درآمدهای بسیار بالایی دارند. با توجه به این مساله از یکسو و نیاز حاکمیت کشور به وجود پیام‌رسان‌های قدرتمند بومی که با حمایت‌های مالی و رسانه‌یی، مخاطبان ایرانی میلیونی جذب کنند می‌تواند چشم‌انداز بسیار روشنی از سرمایه‌گذاری و فعالیت در عرصه پیام‌رسان‌های داخلی را به بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه نمایان کند.
حضور بخش خصوصی در ایجاد پیام‌رسان‌های بومی علاوه بر افزایش سرعت عمل در توسعه رقابتی این عرصه، اعتماد عمومی نسبت به استفاده از این پیام‌رسان‌ها را نیز در میان مخاطبان افزایش خواهد داد.
2- انقلاب در عرصه تولید محتوا
همانطور که در قسمت چالش‌ها مطرح کردیم، چالش محتوایی تنها با کوچ کاربران از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی رفع نخواهد شد. راهبرد پیشنهادی جهت حرکت به سمت رفع این مشکل، تلاش جهت تولید و مدیریت محتوا با حمایت از حرکت‌های خودجوش فرهنگی و سازمان‌های مردم‌نهاد در این حوزه و همچنین ورود جدی‌تر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صداوسیما و سایر نهادهای فرهنگی به عرصه تولید محتوای مناسب است.
3- ایجاد مزیت رقابتی در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی
یکی از اصلی‌ترین راهبردهای پیشنهادی جهت گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی بومی، ایجاد مزیت رقابتی در آنها نسبت به رقبای خارجی است. ایجاد مزیت رقابتی هم به مدیران شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های بومی مربوط می‌شود و هم شامل حمایت‌های حاکمیتی می‌شود که در این قسمت پیشنهاد‌هایی در این خصوص ارائه می‌شود:
نخستین نکته لزوم ارائه خدمات باکیفیت، سرعت، تنوع و امنیت بالا توسط شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی است تا بتوانند با ایجاد رضایت در مخاطبان خود از رقبای خارجی پیشی بگیرند.
در گام بعدی ارائه خدماتی مانند تخفیف‌های قابل‌توجه در هزینه‌های استفاده از اینترنت، ارائه خدمات مربوط به دولت الکترونیک و خدمات بانکی و امکان ایجاد مراودات تجاری و اقتصادی با امنیت بالا در این فضا می‌تواند مزیت رقابتی قابل‌ملاحظه‌یی در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های داخلی نسبت به رقبای خارجی آنها ایجاد کند. حتی می‌توان با بررسی فقهی، اقتصادی و اجتماعی نسبت به ارائه خدمات مربوط به پول‌های مجازی نیز اقدام کرد. دولت می‌تواند با حمایت‌هایی مانند ایجاد صفحات رسمی خویش در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی و همچنین ارائه خدمات شهری، قضایی، اقتصادی و... به ترویج و گسترش شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی کمک نماید.
4- همکاری با کشورهای صاحب فناوری
همانطور که اشاره کردیم، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها نیاز به سطح پیشرفته‌یی از تکنولوژی را دارند که برخی از کشورها در این زمینه پیشگام هستند. در همین راستا می‌توان با ایجاد و گسترش ارتباطات علمی شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه ارتباطات با مراکز علمی مرتبط در کشورهایی مانند چین و برخی کشورهای دیگر، ضمن همکاری‌های علمی با این کشورها به تقویت زیرساخت‌ها و افزایش ظرفیت و کیفیت شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی اقدام نماییم.
5- ارائه تسهیلات ویژه جهت حمایت از کسب‌وکارهای کوچک
یکی از ویژگی‌های مثبت شبکه‌های اجتماعی تلگرام و اینستاگرام، کمک به ایجاد و رونق کسب‌وکارهای کوچک و متوسط است. به همین دلیل لازم است در پیام‌رسان‌های داخلی با ارائه تسهیلات ویژه جهت حمایت از کسب‌وکارهای کوچک، فضای مناسب‌تری برای ایجاد اشتغال نسبت به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی ایجاد کرد. این تسهیلات می‌تواند شامل حمایت‌های مالی، قانونی، تشویقی و معنوی از کسب‌وکارهای ایجاد شده در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی باشد.
نتیجه‌گیری
گسترش روزافزون استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف نشانه‌یی از ایجاد تحولی بنیادین در ارتباطات بشری است که با درنوردیدن مرزهای سیاسی و کمرنگ کردن آنها، جوامع مختلف را به یکدیگر وصل کرده و نوعی فضای اختلاط فرهنگی به وجود آورده است.
با توجه به اهمیت روزافزون شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی، بسیاری از کشورها با درک اهمیت این مساله سعی می‌کنند با سیاست‌گذاری صحیح به مدیریت این عرصه بپردازند و از این فرصت در جهت حداکثر‌سازی منافع اقتصادی، امنیتی و سیاسی خویش استفاده کرده و از پیامدهای منفی آن جلوگیری به عمل آورند.
با توجه به وابستگی روزافزون زندگی بشری در دنیای کنونی به شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های اجتماعی، اهمیت فناوری‌های حوزه ارتباطاتی به‌شدت افزایش یافته است و بسیاری از کشورها در تلاش هستند تا با فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم، نیاز جامعه خویش به پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی را در درون مرزهای خویش پاسخ دهند و از وابستگی جامعه خویش در این حوزه به سایر کشورها، جلوگیری کنند.
