فرزاد رمضانی‌بونش
پژوهشگر و کارشناس مسائل منطقه‌ای
روابط گذشته
ایران در سال 1370 جمهوری ازبکستان را به رسمیت شناخت. دو طرف در سال‌های بعد نخستین نمایندگان سیاسی خود را به تاشکند و تهران فرستادند ولی روابط در طول دو و نیم دهه چندان پیشرفت خاصی نداشت و حتی رو به کاهش بود.
در این بین متغیرهایی چون نظام سیاسی متفاوت دو کشور، بدبینی به نیات ایران، ترس از فعالیت گروه‌ها و احزاب سیاسی اسلامی، هراس از نفوذ ایران در منطقه و ازبکستان، وجود اقلیت تاجیک و فارس‌زبان در ازبکستان، روابط خوب ایران با تاجیکستان و مشکلات دامنه‌دار دو همسایه یعنی تاجیکستان و ازبکستان در کنار عوامل ژئوپلیتیکی چون نبود مرز مشترک دو کشور و نقش بازیگران خارجی دیگر موجب عدم توسعه روابط دو کشور شده بود. در این بین نوشتار زیر به بسترها و دلایل توجه به گسترش روابط ایران با ازبکستان پرداخته است.
بسترهای نوین همکاری‌های اقتصادی
در راهبرد 5 ساله توسعه سال‌های 2017تا 2021 در ازبکستان نوین نوسازی در بخش مدیریت دولتی، افزایش سیستم قضایی، آزادسازی اقتصادی و انجام اصلاحات در بخش‌های مختلف اجتماعی از دیگر بخش‌های برنامه رشد تاشکند است. در این شرایط افزایش کیفیت محصولات، کاهش تورم و تلاش برای فاصله گرفتن از اقتصاد تک‌محصولی در دو عرصه کشاورزی و انرژی در دستور کار رهبران نوین ازبکستان با هدف نوسازی و دگرگونی‌های اقتصادی در همه بخش‌هاست.
در این میان هر چند ایران و ازبکستان در دو و نیم دهه گذشته همکاری‌هایی اقتصادی با هم داشته‌اند و بیش از 59 اسناد امضا و کمیسیون‌های مشترک بین دولتی تشکیل شده است. در همین راستا در سال 2015 در شهر تاشکند یازدهمین نشست کمیسیون مشترک ازبکستان و ایران برگزار شده و در سال 2014 حجم مبادلات تجاری بین دو طرف 374.9میلیون دلار بوده و تاکنون با مشارکت سرمایه‌گذاری ایران بیش از 116کارخانه در این کشور فعال شده اما واقعیت آن است که بسترهای همکاری‌های اقتصادی دو کشور بسیار گسترده‌تر است.
در این میان اقتصاد مهم‌ترین دلیل و انگیزه گسترش روابط دو کشور در وضعیت کنونی است. درواقع با توجه به توجه ازبکستان به گسترش روابط و مبادلات دو کشور به ویژه در حوزه بازرگانی از یک‌سو می‌توان بخش راه‌آهن و ترانزیت را با توجه به نیاز و محصور در خشکی بودن ازبکستان گسترش بسیار داد و با رویکردهایی چون راه‌اندازی قطار مسافرتی ایران- ازبکستان، افزایش تعداد کشورهای قرارداد عشق‌آباد و بنیان دالان ازبکستان- ترکمنستان- ایران- عمان، افزایش روابط حمل‌ونقلی با ایران، تلاش و کوشش دوسویه در بهره‌برداری از پروژه خط آهن سراسری افغانستان به نفع هر 3کشور(ایران، ازبکستان و افغانستان) همکاری‌ها را توسعه داد.
در بعد دیگری باید در نظر داشت، علاقه‌مندی ازبکستان به خریداری نفت از ایران و تولید کم نفت ازبکستان صادرات نفت ایران به ازبکستان صادرات نفت به این کشور از راه خشکی و راه‌آهن در کنار توجه به همکاری‌های گازی(ازبکستان یازدهمین تولیدکننده گاز دنیاست.) را مد نظر قرار داد.
در بعد دیگری این نیز باید توجه داشت که با برگزاری کمیسیون مشترک همکاری‌های همه‌جانبه دو کشور، مذاکرات تعرفه ترجیحی، حضور و فعالیت کارآفرینان و سرمایه‌گذاران خصوصی دو کشور در کشور دیگر و جلب‌توجه تاشکند به چابهار به عنوان نزدیک‌ترین مسیر دستیابی بازرگانان ازبکستانی به آب‌های آزاد، تقویت ارتباطات بانکی به عنوان زیربنای تبادلات اقتصادی می‌توان حجم مبادلات تجاری بین ایران و ازبکستان با سالانه حدود 420میلیون دلار کنونی را نخست به سالانه یک میلیارد دلار و در میان‌مدت گسترش بسیاری بخشید.
امنیت و مقابله با تندروی
تهدیدها، چالش‌ها و مشکلات پیش روی ازبکستان بعد از کریم اف در شرایط حضور الگوی لاییسم و سکولاریسم به عنوان نوع نظام سیاسی در شرایطی است که خلأ دینی و اعتقادی موجود در جامعه بر جای مانده از دوران حاکمیت کمونیسم در مقابل وجود گروه‌های رادیکال در فرغانه(کانون گسترش تفکرات و جریانات سلفی تکفیری شامل یک استان ازبکستان) و دیگر مناطق قرار گرفته و حضور و رشد گروه‌های افراطی و تکفیری در ازبکستان جدی‌تر از سایر کشورهای آسیای مرکزی است. در این شرایط اگر در گذشته هراس ناشی از سرایت انقلاب اسلامی ایران به ازبکستان در نتیجه اغراق مد نظر رهبران ازبک بود اینک اسلامگرایی از نوع بنیادگرا به عنوان مهم‌ترین تهدید جدی علیه حاکمیت و امنیت مطرح شده و جدا از جنبش اسلامی ازبکستان یا جنبش اسلامی ترکستان با هدف سرنگونی دولت ازبکستان و برپایی دولتی اسلامی، اتحادیه جهاد اسلامی و متحدان و پیروان داعش نیز به شدت تحت نظر هستند.
در این میان باید گفت طبق برخی برآوردها خطر بازگشت حدود هزار نفر از جنگجویان ازبک حاضر در عراق و سوریه از راه، افغانستان و گشایش جبهه نوی به نام آسیای مرکزی برای داعش، با توجه به مرز ازبکستان با افغانستان در کنار خطر قدرت‌گیری داعش در افغانستان و مرز با کشورهای منطقه با توجه به موقعیت مهم ژئوپولیتیک افغانستان و شمال افغانستان (به عنوان پایگاه برای گسترش حضور در آسیای مرکزی) اکنون مدنظر رهبران تاشکند است. دراین‌بین باید در نظرداشت مساله تروریسم و افراط‌گرایی به عنوان دغدغه مشترک تهران و تاشکند و هراس تاشکند از خطر نفوذ و بهره‌گیری بازیگران غیر منطقه‌یی از گروه‌های تروریستی در آسیای مرکزی و تجهیز آنها، این امر می‌تواند بستری مناسب برای توجه به همکاری‌های مناسب در عرصه امنیت‌آفرینی به نفع امنیت ازبکستان باشد.
روابط فرهنگی و علمی
هر چند ازبکستان، شمار باشندگان تاجیک این کشور را پیرامون 5 درصد کل جمعیت اعلام کرده است اما این نخبگان تاجیک ۷۰درصد سمرقند، ۹۰درصد مردم بخارا و بخش‌هایی چون شمال شرقی تاشکند، بخش‌هایی از دره فرغانه، استان‌هایی چون سرخان دریا و کشکه دریا و... با جمعیت ۶ تا ۷میلیون یا ۲۵تا ۳۰درصد کشور اشاره می‌کنند. در این بین هر چند ازبکستان درگذشته به ملی‌گرایی تاجیکی همانند خطری با بنیادگرایی اسلامی می‌نگریست و با انکار هویت تاجیکی در ازبکستان در مقابل تمایل تاجیک‌های ازبکستان و گرایش به همسایگان فارسی‌زبانشان در تاجیکستان، افغانستان و ایران نگاه می‌کرد.
در همین راستا همین امر موجب شده بود، تاشکند همواره به خطر حضور ایران و نقش آن در احیای ناسیونالیسم تاجیکی را مدنظر قرار دهد اما بی‌گمان با گسترش روابط دوشنبه و تاشکند و گذار از روابط بد دوران کریم اف، نگاه تاشکند به حضور فرهنگی ایران نیز با دوران کریم اف تغییر کرده است.
در این حال باید توجه داشت که با در نظر داشتن تلاش «ازبکستان» برای احیای صنعت گردشگری می‌توان با بنیان کنسولگری در سمرقند یا بخارا، کمک به آسان‌سازی تاشکند در صدور گذرنامه سفر به ازبکستان و بالعکس، گسترش و توسعه انجمن دوستی ایران و ازبکستان و... در جهت افزایش همکاری‌های فرهنگی دو کشور گام برداشت.
علاوه بر این نیز در حوزه عملی با توجه به نیاز دو کشور می‌توان در حوزه‌های مختلف نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، سلول‌های بنیادی، توسعه روابط علمی و فناوری کمیسیون، توسعه همکاری‌های دانشگاهی و تربیت نیروی مهندس و متخصص از ایران به همکاری‌های علمی دو کشور کمک کرد.
تغییر سیاست خارجی تاشکند
هرچند پس از استقلال ازبکستان از شوروی تاشکند کوشیده است تا با توجه به توانایی‌ها و موانع داخلی و منطقه‌یی سیاست خارجی خود را تنظیم و با خصوصیتی کاملا عمل‌گرایانه در فضای اختلافات بین روسیه و امریکا در جهت تامین منافع خود حرکت کند و با در نظر گرفتن عواملی همچون موقعیت منطقه‌یی و نیازهای اقتصادی و سیاسی خود، بازی پیچیده‌یی را در رقابت با قزاقستان برای به دست گرفتن زمام رهبری منطقه آغاز کند. اما در وضعیت نوین و پسا کریم اف دولت نوین ازبکستان با تدوین برنامه و راهبرد توسعه این کشور برای سال‌های 2017تا 2021 سیاست خارجی را در اولویت برنامه توسعه ازبکستان قرارداده است.
در این راستا تاشکند درصدد استفاده از همه ظرفیت‌ها رأی افزایش جایگاه ازبکستان در عرصه معادلات سیاسی برآمده و با بازتعریف سیاست خارجی ازبکستان سیاست خارجی نوین و مستقل ازبکستان را با فاصله گرفتن از رفتار پاندولی پیشین نقش‌آفرینی موثرتری در منطقه و ارتباط‌گیری با بسیاری از کشورهای منطقه را مد نظر قرار داده است.
در همین راستا در یک سال گذشته جدا از نشست معاونان وزرای خارجه ایران و ازبکستان در تاشکند که پس از 7 سال وقفه، «شوکت میر ضیایف» رییس‌جمهوری ازبکستان در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در قزاقستان با دکتر روحانی خواستار گسترش مناسبات همه جانبه با ایران شده است.
آنچه مشخص است، روابط دو کشور با وجود عضویت ایران و ازبکستان در سازمان همکاری اقتصادی اکو و حضور ایران به عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای می‌تواند از رشد مناسبی برخوردار شود.
با نظر به متغیرهایی چون حمایت تاشکند از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برخلاف برخی دوره‌ها، دعوت از دکتر روحانی برای سفر رسمی به ازبکستان، اعلام آمادگی برای بسط روابط دوجانبه در حوزه‌های مورد علاقه دو سو، جایگاه و موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیک کشور ازبکستان در منطقه(در میان کشورهای هم‌سود از نظر پهناوری پنجم و از لحاظ جمعیت سوم است) جمعیت 30میلیونی، مساحتی نیم میلیون کیلومترمربعی توان تاثیر و حل‌وفصل مسائل کلیدی منطقه، تلاش تاشکند برای رسیدن به هژمونی منطقه‌یی، نیروی نظامی قدرتمند و برتر در آسیای مرکزی، موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی و... ایران باید از بهبود روابط با این کشور مهم آسیای مرکزی استقبال کند.
در این بین باید توجه داشت که جدا از رفتار سیاست خارجی ازبکستان در قبال ایران طی دو سال اخیر تهران باید در رویکرد «نگاه به شرق» به عنوان محور سیاست خارجی ایران توجه به اهمیت دیگر بازیگران مهم در آسیای مرکزی را دوباره مدنظر قرار دهد و پیوندها میان تهران و این کشور مهم را تحکیم و تثبیت کند.
منبع: شمس
