اثبات نقش ایران در معادلات نفت با عدد و رقم

گروه  انرژی    نادی صبوری- علیرضا کیانی

آیا نقش ایران در معادلات انرژی جهان قابل چشم‌پوشی است؟ نسخه 53 بولتن سالانه اوپک که هفته پیش منتشر شده است، نشان می‌دهد ایران نقشی قابل توجه در این معادلات دارد. طبق بررسی «تعادل» از داده‌های این گزارش 8.54درصد از صادرات روزانه نفت خام کشورهای اوپک توسط ایران انجام شده است. همچنین ایران در این سال سهمی معادل 4.74درصد از کل صادرات نفت جهان داشته است که نقشی قابل توجه به شمار می‌رود.

 53 امین نسخه بولتن سالانه اوپک که از سال 1965 تاکنون در حال انتشار است، هفته گذشته منتشر شد. این بولتن موسوم به ASB همواره مرجع محققان، تحلیلگران و سیاست‌گذاران در حوزه انرژی بوده است. این گزارش داده‌های آماری کلیدی را درخصوص 14 کشور عضو اوپک و همچنین دیگر کشورهای جهان منتشر می‌کند. بولتن سالانه هر سال اطلاعاتی کامل و دقیق را از کشورهای جهان در جنبه‌های مختلف صنعت نفت خام از تولید، صادرات، واردات، حمل و نقل و... ارائه می‌دهد. ایران نیز به‌عنوان یکی از 14 کشور عضو اوپک، بخش مهمی از اطلاعات منتشر شده در این بولتن را به خود اختصاص داده است.

ایران چقدر نفت تولید می‌کند؟ از زمان کشف نفت توسط تیم ویلیام دارسی تاکنون به‌طور کلی چه مقدار نفت از زمین‌های ایران استخراج شده است؟ درآمد حاصل از فروش نفت چقدر است و به کجا فروخته می‌شود. پاسخ به تمام این پرسش‌ها و بیشتر از آن با کندوکاو در 53امین نسخه بولتن سالانه اوپک قابل دسترس خواهد بود.

«پول» حرف اول را می‌زند، شاید به همین دلیل است که تیم گردآورنده بولتن اوپک نیز نمودارها، آمارها و اطلاعات مربوط به بخش درآمدی نفت خام را در قسمت‌های اول بولتن خود قرار دادند. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران، بودجه این کشور در سال 1396 معادل 35 درصد به نفت خام وابستگی داشته است. این وابستگی قابل توجه اهمیت درآمد حاصل از فروش نفت خام را برای ایران نشان می‌دهد. آمار منتشر شده از سوی اوپک حاکی از این است که ایران در سال 2017 میلادی که در واقع از دی ماه 1395 تا دی ماه 1396 را شامل می‌شود، 52 میلیارد و 728 میلیون دلار درآمد از فروش نفت به دست آورده است که نسبت به درآمد سال 2016 میلادی، 18 درصد رشد نشان می‌دهد. این رشد قابل توجه در درآمد نفتی با توجه به رشد قیمت نفت خام در این سال از یک سو و افزایش صادرات نفت خام ایران از سوی دیگر حاصل شده است. نکته جالب توجه در این است که امارات با وجود داشتن تولیدی کمتر از عراق و ایران، درآمد نفتی بالاتری از این 2 کشور در سال 2017 داشته است. دلیل آن نیز تقاضای داخلی کمتر برای نفت خام در امارات است که نفت بیشتری را برای صادرات فراهم می‌کند.

ایران در سال 2017 میلادی روزانه به‌طور متوسط 3 میلیون و 867 هزار بشکه نفت خام تولید کرده است، نکته جالب توجه اما این است که طبق آمار موجود در بولتن سالانه اوپک، با در نظر گرفتن کل تولیدات نفت خام ایران در این سال می‌توان گفت که تاکنون 74میلیارد و 167میلیون و 763هزار بشکه نفت خام از میدان‌های نفتی ایران استخراج و تولید شده است. آمار مربوط به روند تولید نفت خام ایران از سال 1970 تاکنون در نمودار قابل مشاهده است.

بولتن سالانه اوپک همچنین نشان می‌دهد که ذخایر ثابت شده نفت خام جهان در سال 2017 با کاهش منفی 4 درصدی نسبت به سال 2016 روبه‌رو بوده‌اند. نکته مهم اما این است که ایران از این رشد منفی سهم داشته است. اطلاعات این بولتن نشان می‌دهد ایران و عراق هر یک با رشد منفی یک درصدی در ذخایر ثابت شده نفت خام خود در سال 2017 میلادی روبه‌رو بوده‌اند. غرب اروپا نیز نقشی قابل توجه در رشد منفی ذخایر ثابت شده نفت جهان داشته است.

در حالی که همواره از صادرات و تقاضا برای نفت خام تولید شده در کشورهای نفتخیز صحبت به میان می‌آید، کمتر به تقاضا و شکل آن در خود این کشورها پرداخته می‌شود. بولتن اوپک نشان می‌دهد که تقاضا برای نفت خام در ایران در سال 2017 میلادی روزانه یک‌میلیون و 819هزار بشکه بوده است. بخش مهم این تقاضا حاصل تولید بنزین شده است که رشد 31درصدی را نسبت به تقاضا برای آن در سال 2016 نشان می‌دهد. در میان کشورهای اوپک عربستان تنها کشوری است که در زمینه تولید بنزین تقاضای بیشتری از ایران را داشته است.

نکته جالب توجه دیگر مقاصد صادراتی نفت خام ایران هستند که در واقع نشان می‌دهد نفتکش‌ها در سال 2017 بندرهای صادراتی ایران را به مقصد کدام شهرها ترک کرده‌اند؟ بولتن اوپک نشان می‌دهد که بیشترین محموله‌های صادراتی نفت خام ایران در سال گذشته میلادی عازم آسیا و پاسیفیک شده‌اند. پس از آن اروپا سهم بزرگی از نفتکش‌ها داشته است. ایران در سال 2017 هیچ محموله صادراتی به آفریقا ارسال نکرده است در حالی که در سال 2016 صادراتی هر چند اندک به این مقصد داشته است. در میان کشورهای اوپک، عربستان تنها کشوری است که به تمام مناطق از جمله اروپا، امریکای شمالی، آسیا و پاسیفیک، امریکای لاتین، آفریقا و حتی خاورمیانه صادرات نفت خام داشته است.

اوپکی‌ها اساسا کمتر به آمارهای مربوط به صادرات نفت خام می‌پردازند که دلایلی به خصوص دارد، اما بولتن سالانه آمار متوسط صادراتی سالانه را منتشر می‌کند. حسب این آمار صادرات نفت خام ایران در سال 2017 به‌طور متوسط روزانه 2میلیون و 125 هزار بشکه بوده است که رشد بیش از 10درصدی را نسبت به سال 2016 نشان می‌دهد. این آمار رشدی نزدیک به 50درصدی را نسبت به آمار صادراتی ایران در سال 2015 و پیش از توافق هسته‌یی نشان می‌دهد. ایران در سال 2015 به‌طور متوسط روزانه یک‌‌میلیون و 81 هزار بشکه نفت خام صادر می‌کرد، درآمد صادراتی نفت خام ایران در این سال نیز کمتر از 28میلیارد دلار شده بود که البته از افت شدید قیمت نفت نیز ناشی می‌شد.

 شگفتی‌های 2017 در عرضه نفت خام

بولتن سالانه اوپک هر چند گزارشی داده‌محور است اما مقالاتی کوتاه نیز در دل خود دارد. به گزارش «تعادل» گردآورندگان این بولتن در یکی از این مقالات به شگفتی‌های عرضه نفت خام در سال 2017 پرداخته‌اند. در این متن آمده است که سال 2017 سالی مملو از غافلگیری برای عرضه نفت مایع و تولید نفت خام بود. در این سال 2 روند مشهود بود؛ از یک‌سو عرضه نفت تولید‌کنندگان غیراوپک به رهبری امریکا پس از کاهشی 750هزار بشکه‌یی در روز در سال 2016 حدود 900هزار بشکه در روز افزایش یافت. این مقدار افزایش بسیار بیشتر از پیش‌بینی‌های تحلیلگران بازار بود. از دیگر سو، تولید نفت اوپک و دیگر کشورهای غیر عضو کاهشی چشمگیر را تجربه کردند. این کاهش در تولید به دلیل توافق اوپک در دسامبر سال 2016 بود.

در کلیت امر تولید نفت اوپک در سال 2017معادل 900هزار بشکه کاهش یافت و در این میان عربستان، ونزوئلا، کویت، عراق و امارات متحده عربی بیشترین سهم از این کاهش تولید را به خود اختصاص می‌دهند. در میان کشورهای غیراوپک، بیشترین کاهش تولید در کشورهای چین و مکزیک مشاهده شد. افت تولید به دلایل پا به سن گذاشتن میادین نفتی در مکزیک چند سالی است که باعث کاهش تولید نفت در این کشور شده است. در کنار این، وقوع زلزله و توفان نیز به کاهش تولید نفت مکزیک در سال 2017 کمک کرد. افت تولید چین در دومین سال متوالی نیز به دلیل افزایش سن میادین نفتی، بالا بودن هزینه تولید و کاهش در سرمایه‌گذاری بوده است.

در میان کشورهای غیر عضو اوپک که شاهد افزایش تولید نفت در سال 2017 بوده‌اند، بیشترین افزایش تولید در امریکا اتفاق افتاد. با افزایش قیمت نفت، عرضه نفت در امریکا 700هزار بشکه در روز افزایش یافت؛ این رقم 83درصد کل افزایش تولید نفت کشورهای غیر اوپک به حساب می‌آید. افزایش تولید نفت امریکا با وجود بلایی طبیعی چون توفان هاروی و ایرما اتفاق افتاد که نخستین اختلالات جوی بودند که بعد از توفان‌های گوستاو و ایکی در سال 2008 به تولید نفت ضربه زدند. در سال 2017، کانادا بیشترین افزایش تولید خود را به میزان 350هزار میلیون بشکه تجربه کرد. عامل اصلی این افزایش تولید، پروژه‌های استحصال نفت از ماسه‌نفت‌های آلبرتا بود.

لازم به ذکر است که هم برای امریکا و هم برای کانادا، عرضه نفت غیرخام نقش کلیدی را در سبد تولیدی ایفا می‌کند. نفت غیرمتعارف منبع افزایش عرضه کانادا در دهه‌های متعددی بوده است. این در حالی است که تولید نفت خام در این کشور روند نزولی ملایمی را طی کرده و هم ‌اکنون ثابت است. در سال 2017، سه‌چهارم تولید نفت کانادا از محل منابع غیرمتعارف بوده است. در امریکا نیز به‌طور مشابهی، سهم نفت غیرخام در حال افزایش بوده و در سال  2017 این میزان به 35درصد کل تولید این کشور رسیده است.

در انتها از قزاقستان و برزیل می‌توان به عنوان کشورهایی نام برد که شاهد افزایش معنادار تولید بوده‌اند؛ تولید نفت در این دو کشور به ترتیب 170 هزار بشکه در روز و 130هزار بشکه در روز افزایش یافته که این افزایش در قزاقستان به دلیل افزایش برداشت از ابرمیدان قاشاقان و در برزیل به خاطر ذخایر نفتی در لوایای پیش‌نمکی بوده است.

در بخشی از دیگر مقاله اوپک نیز به تحولی قابل توجه در تقاضا برای نفت خام اشاره شده است. آمارهای بولتن نشان می‌دهد در حالی که امریکا به صورت سنتی عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام را یدک می‌کشید در سال 2017 چین روزانه 514 هزار بشکه نفت خام بیشتری را به نسبت امریکا وارد کرده است. به این ترتیب چین در این سال روزانه 8 میلیون و 426 هزار بشکه واردات که بیشترین بخش آن از عربستان و بالغ بر روزانه 622 هزار بشکه آن نیز از ایران تامین شده، بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام بوده است.