گروه انرژی| نادی صبوری |
وزارت نفت ایران روز یک‌شنبه 13 خرداد نوشت که تانکرهای حامل نفت خام استان کرکوک عراق وارد ایران شده‌اند. این خبر در واقع «آغاز سوآپ نفت ایران و عراق» تلقی شد که دست‌کم از ژانویه سال جاری میلادی بارها عنوان شده بود که به‌زودی انجام می‌شود. اما چند روز پس از انتشار این خبر، رویترز به نقل از جبار اللعیبی وزیر نفت عراق نوشت که سوآپ نفت خام ایران و عراق به دلیل مشکلات فنی هنوز عملیاتی نشده است. اظهاراتی که این خبرگزاری آن را در تناقض با خبر منتشر شده از سوی وزارت نفت ایران توصیف کرد. اما این پرسش را بر جای گذاشت که اگر وزارت نفت عراق قصد تکذیب این خبر را داشته چرا خود دست به انتشار بیانیه نزده و برای بیان موضع 7 روز دست نگه داشته است؟ در گزارش پیش‌رو به این پرسش پاسخ داده‌ایم که چرا «سوآپ نفت خام ایران و عراق» اهمیت دارد؟ چه پیشینه‌یی را دنبال کرده و اکنون در چه وضعیتی قرار گرفته است؟
یک‌شنبه 13 خرداد خبرگزاری شانا ارگان وزارت نفت ایران نوشت که تانکرهای حامل نفت خام کرکوک عراق پس از ورود به ایران، در حال تخلیه این محموله‌ها در مخازن «دره شهر» که از سوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی برای این منظور اختصاص یافته است، هستند. پیش‌تر عنوان شده بود که این محموله‌ها در زمان ورود به ایران از دره‌شهر به پالایشگاه‌های تبریز و کرمانشاه ارسال می‌شوند. اما تنها چند روز پس از انتشار این خبر، رویترز خبری را به نقل از جبار اللعیبی وزیر تکنوکرات نفت عراق منتشر کرد که به نوعی در تناقض با آن قرار داشت.
رویترز شامگاه چهارشنبه نوشت که اللعیبی در حاشیه امضای یک توافقنامه نفتی در بصره به این خبرگزاری گفته است که ایران و عراق به دلیل مشکلات فنی هنوز تبادل نفت خام را آغاز نکرده‌اند. او در ادامه عنوان کرده بود: «تا اینجای کار مشکلات لجستیکی اجرای توافق با ایران را به تعویق انداخته است. در حال حاضر ما در مراحل پایانی اجرای توافق هستم. به محض اینکه مشکلات مرتفع شوند روند اجرایی کار شروع می‌شود.»
مشکلات «لجستیکی» دلیلی است که ایران تاکنون بابت تاخیر در آغاز شدن سوآپ یا معاوضه نفت خام با عراق عنوان کرده بود.
نخستین صحبت‌ها در خصوص طرحی که طی آن نفت خام ایران از جنوب راهی پالایشگاه‌های عراق شده و نفت خام عراق از کرکوک وارد مناطق شمال غربی ایران شود، اسفند ماه سال 95 و در جریان سفر بیژن زنگنه وزیر نفت ایران به بغداد مطرح شد.
پس از آن مرداد ماه سال 96 جباراللعیبی وزیر نفت عراق عازم ایران شد تا مذاکرات تکمیلی در این مورد و همچنین در مورد صادرات «گاز» ایران به عراق مطرح شود. این سفر اما با تب و تاب اقلیم کردستان بر سر برگزاری رفراندوم همراه شد که «کرکوک» یکی از مناقشات آن به حساب می‌آمد. این وضعیت موجب واکنش برخی مقامات اقلیم به توافق نفتی تهران و بغداد شد. دلشاد شعبان نایب‌رییس کمیته منابع طبیعی پارلمان کردستان 5 روز پس از سفر اللعیبی با روزنامه شرق‌الاوسط چاپ عربستان‌سعودی که عمدتا مواضع ضد ایرانی را دنبال می‌کند، مصاحبه کرد و گفت: «هدف تهران و بغداد افزایش مشکلات قانونی در منطقه کرکوک است و بدین منظور، برای مدت طولانی مشغول فعالیت برای احداث خط لوله انتقال نفت خام از این استان به محدوده ایران است.» وی در این گفت‌وگو پرسشی را مطرح کرد که بیشتر شبیه به یک تهدید بود: «آیا کرکوک تا زمان بهره‌برداری از این پروژه، بخشی از حکومت عراق باقی خواهد ماند؟»
در اینجا باز کردن یک پرانتز برای پرداختن به موقعیت ویژه استان کرکوک لازم است. کرکوک منطقه‌یی چند قومیتی در شمال عراق است که ساکنان آن را اعراب مسلمان، ترکمن‌ها، مسیحیان و کردها تشکیل می‌دهند. حزب بعث عراق درراستای سیاست‌های پان‌عربیسم خود در سال 1976 نام کرکوک را به «التامیم» به معنای «ملی‌کردن» تغییر داد و پس از آن با اقداماتی موجب ریزش قابل توجه جمعیت کرد ساکن در این منطقه شد. کرکوک از سال 2006 نام سابق خود را بازیافت اما در ادامه با تهدید داعش روبه‌رو شد. در سال 2014 پیشمرگه‌های کرد برای جلوگیری از ورود داعش کرکوک را به دست گرفتند و از آن زمان این منطقه به محل مناقشه میان اقلیم کردستان و حکومت مرکزی عراق تبدیل شد.
سفر وزیر نفت عراق به ایران در وضعیتی صورت می‌گرفت که میدان‌های نفتی کرکوک به 2 بلوک تقسیم شده و کنترل 2 میدان در دست نیروهای کرد و 3 میدان در دست شرکت نفت شمال وابسته به حکومت مرکزی قرار داشت. از طرفی قرار بود کرکوک نیز در رفراندوم برای استقلال کردستان شرکت کند. در چنین فضایی یک هفته پس از سفر اللعیبی به تهران، یکی از مقامات استانداری کرکوک اعلام کرد که از همکاری با هرگونه برنامه‌یی برای صادرات نفت کرکوک به ایران سرباز خواهند زد، چرا که دولت مرکزی عراق در این زمینه با آنها مشورت نکرده‌است. احمد العسکری رییس کمیته انرژی شورای استانداری کرکوک در در آن زمان به گلف‌نیوز گفت: «هرگونه توافق نفتی یا گفت‌وگو در رابطه با تولید نفت این استان، بدون هماهنگی و دخیل کردن استان کرکوک و شورای استانداری آن موفق نخواهد شد.»
اگرچه این اظهارات بیانگر مواضع تمام مقامات اقلیم نبود اما حتی ملایم‌ترین نظرات در این زمینه نیز دایر بر لزوم حضور نمایندگانی از اقلیم در جریان مذاکرات بر سر سوآپ یا معاوضه نفت خام ایران و عراق بود. تمام این مسائل باعث شد عملا تا بعد از برگزاری رفراندوم و مشخص شدن تکلیف کرکوک، موضوع سوآپ نفت خام ایران و عراق به حالت تعلیق درآید.
ثبات پس از توفان
اما پرونده کرکوک بسیار بی‌سر و صداتر از آنچه تصور می‌شد، بسته شده و چندی پس از برگزاری رفراندوم و با وجود رای مردم کرکوک به استقلال، نیروهای عراق پیشمرگه‌های کرد را از این منطقه عقب راندند و کنترل تمام میدان‌های نفتی را به دست گرفتند. در این موقعیت به نظر می‌آمد سوآپ نفت خام ایران و عراق از هر زمان به عملیاتی شدن نزدیک‌تر است؛ به ویژه اینکه نیچروان بارزانی که به جای مسعود بارزانی ریاست اقلیم را در دست گرفته بود، صراحتا اعلام کرد آنها مالکیت میادین نفتی را به بغداد می‌سپارند به شرطی که سهم 17درصدی اقلیم از درآمدهای نفتی پذیرفته شود.
پس از این جبار اللعیبی وزیر نفت عراق با انتشار پستی در صفحه فیس‌بوک خود نوشت که براساس توافق صورت گرفته با شرکت بازاریابی نفت عراق (سومو)، قرار است در مرحله اول روزانه بین 30 تا 60هزار بشکه در روز، نفت خام از استان کرکوک عراق به استان کرمانشاه ایران صادر شود. او همچنین عنوان کرد که شرکت سومو و ایران قرار است زمان آغاز این عملیات را تعیین کنند. او در ادامه این مطلب نوشت که این خط لوله منجر به ایجاد راه‌های جدیدی برای تولید و صادرات نفت کرکوک می‌شود. وی همچنین بیان کرد که عراق به دنبال گسترش روابط خود با تمام کشورهای همسایه است. اللعیبی چندی بعد و در اوایل ماه ژانویه سال جاری میلادی گفت که سوآپ نفت خام ایران و عراق تا قبل از پایان یافتن این ماه عملیاتی خواهد شد. این در حالی بود که قبل‌تر عاصم جهاد سخنگوی وزارت نفت عراق در گفت‌وگو با خبرگزاری آرگوس در ماه نوامبر 2017 اعلام کرده بود که آغاز صادرات نفت خام میدان‌های شمال کرکوک به ایران تا پایان ماه ژانویه بستگی به عوامل لجستیکی دارد. «عوامل لجستیک» می‌توانند دربرگیرنده انواع مختلفی از مسائل باشند که نمی‌توان به‌طور دقیق گفت در خصوص سوآپ نفت ایران و عراق به کدام یک اشاره شده است. اما در نهایت با پایان یافتن ماه ژانویه نیز سوآپ نفت خام ایران و عراق انجام نشد و در این بین اظهاراتی از دو طرف در خصوص آماده نبودن شرایط منتشر شد. انتشار خبر وزارت نفت ایران در روز یک‌شنبه 13 خرداد در چنین فضایی صورت گرفت.
لایه‌های پنهان
اما مخالفت با پروژه معاوضه نفت خام ایران و عراق فقط از طرف مقامات اقلیم کردستان نبوده است، در واقع باید گفت عمق مخالفت اقلیم با این پروژه استراتژیک نبوده و موضوع بیش از هر چیز اختلافی داخلی در عراق به حساب می‌آمد. «ریاض» و «آنکارا» اما پتانسیل تضاد بیشتری با این پروژه را دارند. المانیتور زمستان سال گذشته و در حالی که زمزمه‌های عملیاتی شدن سوآپ نفت ایران و عراق بیش از هر زمان دیگری جدی شده بود، نوشت که برای عراق این قرارداد مسیر تجاری جدیدی برای صادرات نفت میادین شمالی خود ایجاد می‌کند و موقعیت این کشور در برابر ترکیه در موضوع مسیرهای صادرات نفت را تقویت می‌بخشد. همچنین می‌تواند جایگاه عربستان در بازار را نیز به چالش بکشد. این وضعیت به مذاق ریاض و آنکارا خوش نخواهد آمد.
در اینجا باید به این نکته نیز توجه کرد که مهم‌ترین تریبون‌هایی که در اختیار مقامات اقلیم کردستان برای تاختن به این طرح قرار می‌گرفت از سمت عربستان سعودی حمایت می‌شد که واضح بود از هیچ جهت تمایلی به نزدیک شدن تهران و بغداد ندارد. مخالفت ترکیه نیز به دلیل اینکه بندر جیحان سال‌ها تنها بندر برای صادرات نفت خام کرکوک بوده است، چندان غیر قابل باور به نظر نمی‌رسد.
مقامات ایران بارها گفته‌اند که سوآپ نفت خام با عراق را یک «همکاری استراتژیک» می‌دانند. برای مثال بیژن زنگنه وزیر نفت ایران آذر ماه سال گذشته در تشریح جزئیات این همکاری به خبرنگاران گفت: «من امیدوارم بتوانیم به‌تدریج واردات نفت را آغاز کنیم و آن را به 60 هزار بشکه در روز برسانیم. موضوع مهم آغاز کار است و این رابطه که رابطه‌یی استراتژیک بین ایران و عراق است، برقرار شده است.»
هر چند منظور ایران از «استراتژیک» تغییر شکل رابطه با بغداد است اما از نظر ناظران بیرونی نیز ماجرای سوآپ نفت خام یک همکاری ساده مربوط به صرفا 60هزار بشکه نفت خام به نظر نمی‌رسد. رویترز در گزارشی نوشت که پس از آنکه ایران به عراق «کمک» کرد تا حرکت استقلال‌طلبانه کردها در سال گذشته را از ادامه بازدارد، حالا قصد دارد تا کنترل صادرات نفت از ابرمیدان کرکوک را به دست گیرد.
در واقع آغاز سوآپ نفت خام از منظر این گزارش «کنترل صادرات نفت از میدان کرکوک» تلقی شده است. این در حالی است که میدان نفتی کرکوک که این روزها نزدیک به 500 هزار بشکه نفت خام در روز تولید می‌کند، ظرفیت تولید روزانه یک‌میلیون بشکه نفت خام را دارد و سقف سوآپ نفت خام ایران و عراق تنها 60 هزار بشکه در روز است. در واقع چنین تحلیل‌هایی که اغلب توسط عربستان حمایت و منتشر می‌شوند آغاز سوآپ نفت خام ایران و عراق را بخشی از برنامه نفوذ ایران در خاورمیانه توصیف می‌کنند. برخی دیگر نیز بر این باور هستند در حالی که ایالات‌متحده از برجام خارج شده، تهران در جدالی با آمریکا به دنبال حفظ منافع خود در کشورهای همسایه است.
در این بین و با توجه به سیاست‌های نه چندان همگرایانه مقتدی صدر با ایران، انتشار خبر آغاز سوآپ از سوی ایران و رد آن پس از چندین روز توسط وزیر نفت عراق، ابهامات در خصوص این پروژه را بیش از پیش تشدید کرد. لازم به ذکر است که وزارت نفت ایران واکنشی را به اظهارات جبار اللعیبی در خصوص آغاز نشدن سوآپ نفت ایران و عراق نشان نداده است.
