گروه انرژی| نادی صبوری|
دوشنبه 15بهمن ماه سال 1386 مصرف گاز ایران رکورد زد. آمارها حاکی از مصرف 404میلیون مترمکعب گاز در این روز در ایران بود که افزایش بی‌سابقه 39درصدی را نسبت به مصرف گاز سال گذشته نشان می‌داد. بیش از یک ماه قبل از ثبت این رکورد اما ترکمنستان گاز صادراتی خود را به روی ایران بست تا وضعیت به شدت بغرنج شود.
طبق گزارشی که اسفند ماه سال 1386 در شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی منتشر شده است، ایران در آن روزها بالغ بر 23تا 24میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد مى‌کرد که حدود 5 درصد از مصرف گاز را شامل می‌شد. اما زمستان سال 86 متفاوت از تمام سال‌هایی بود که ایران تاکنون تجربه داشت. گزارش‌ها از سرمای بی‌سابقه در «پنجاه سال» اخیر در ایران می‌نوشتند و نمودارها نیز هر روز با نمودارهای سال قبل فاصله‌یی بیشتر پیدا می‌کردند.
آن طور که روزنامه دنیای اقتصاد 2روز پس از قطع گاز ترکمنستان به ایران در خبری کوتاه منتشر کرده است در آن زمان رضا کسایی‌زاده، مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز عنوان کرده است: درحال حاضر جز استان مازندران جریان گاز در سایر استان‌های کشور مشکل خاصی ندارد و امیدواریم مشکل این استان نیز تا ۲۴ساعت آینده مرتفع گردد. به گفته وی درحال حاضر ۳۸۲میلیون مترمکعب گاز در بخش خانگی مصرف می‌شود که این رقم در سال گذشته ۳۶۰میلیون مترمکعب بوده است. اما مشکل این استان‌ها در ساعات وعده داده شده توسط کسایی‌زاده برطرف نشد تا مشکلات فراوانی گریبان ایران را گرفته و باعث شود که ترکمنستان در آن شرایط تصمیم به افزایش قیمت گاز صادراتی به ایران بگیرد.
عملکرد ترکمنستان در آن روزها ایران را شوکه کرد. مرحوم آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی در نماز جمعه‌یی که 20روز پس از قطع گاز ترکمنستان به روی ایران رخ داد، عنوان کرد:«از یک کشور همسایه و مسلمان که بعد از استقلال باید از جمهوری اسلامی ایران به دلیل حمایت‌های همه جانبه ممنون باشد این انتظار وجود نداشت.» او در ادامه گفت: «هر دلیلی هم که در این زمینه وجود داشت و اگر مطالباتی مطرح بود در این روزهای سرد زمستان نباید با قطع گاز باعث زحمت و اذیت کشور مسلمان و دوست خود می‌شدند. امیدواریم ترکمنستان این بی‌وفایی را به گونه‌یی جبران کند.»
ترکمنستان اما نه تنها بی‌وفایی خود را جبران نکرد بلکه یک بار دیگر در زمستان سال 1395 دست به قطع گاز وارداتی به ایران زده و در نهایت نیز آن طور که بیژن زنگنه، وزیر نفت گفته است از ایران 1.5میلیارد دلار طلب گازی خواسته است.
بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران دیروز به ایرنا گفته است که ترکمنستان بابت فروش گاز به ایران در سال‌های 1386و 1387 مطالبه‌یی 1.5میلیارد دلاری دارد. این خبرگزاری رسمی که در واقع بیانگر مواضع دولت است در ادامه توضیحات خود درباره این مطالبه نوشته است:«ترکمنستان درحالی خواستار طلب 1.5تا 1.8میلیارد دلاری از ایران بابت صادرات گاز در سال‌های 86 و 87 شده که ایران آن را قبول نداشته و خواستار ارجاع موضوع به داوری بین‌المللی است. در دی ماه 1386 که سرمای زمستان به اوج خود رسید و بیش از 20 استان کشور با افت شدید دمای هوا و یخبندان مواجه شدند، ترکمنستان از این فرصت سوءاستفاده و اعلام کرد که قیمت گاز صادراتی خود به ایران را 9برابر بالا برده و از 40دلار به ازای هر هزار متر مکعب به 360دلار افزایش می‌دهد. دولت وقت ایران به هر دلیلی در آن مقطع زمانی با این درخواست ترکمنستان موافقت می‌کند و بدین‌ترتیب براساس محاسبات ترکمن‌ها طلبی حدود 1.5تا 1.8میلیارد دلار به حساب ایران نوشته می‌شود.»
البته در اینجا باید به این نکته نیز توجه کرد که طبق گفت‌وگویی که پیش از این میان «تعادل» و غلامرضا انصاری، سفیر سابق ایران در ترکمنستان انجام شده بود اساسا دستیابی ترکمنستان به ابزار «قطع گاز» پس از سفر محمود احمدی‌نژاد به این کشور و تغییر نرم قرارداد گازی ایران با ترکمنستان صورت گرفت و پیش از آن ترکمنستان از لحاظ قراردادی امکان قطع گاز و تحت فشار قرار دادن ایران برای دریافت ارقام بالاتر را نداشت.
اما اظهارات وزیر نفت نشان مى‌دهد که ایران اکنون قصد ندارد آنچه وزارت نفت در زمستان سال 1386 پذیرفت را انجام دهد. زنگنه در بخشی از صحبت‌های خود گفته است:«تهران و عشق آباد شکایت‌هایی را به طور متقابل علیه یکدیگر دنبال می‌کنند. آنها ادعا می‌کنند که مبلغ 1.5میلیارد دلار از ایران بابت صادرات گاز طلب دارند اما ما معتقدیم این رقم درست نیست.»
هر چند صحبت‌های بیژن زنگنه تا حدودی مبهم بوده و به دلیل تقطیع در انتشار، منظور را مشخصا نمی‌رساند اما زنگنه ادعا کرده است که ایران پیرامون کیفیت گاز وارداتی از ترکمنستان نیز شکایت دارد. وزیر نفت با اشاره به برنامه ایران برای شکایت از شرکت «ترکمن گاز» ترکمنستان بابت کیفیت گاز تحویلی گفته است: شکایت دیگری را نیز برای ارائه به دیوان داوری بین‌المللی برای تجدید نظر در قیمت گاز صادراتی این شرکت داریم چراکه معتقدیم قیمت آنها خیلی بالاست و باید کاهش یابد. زنگنه درباره شکایت‌های ایران نیز بیان کرده است: ما معتقدیم قیمت آنها خیلی بالاست و باید کاهش یابد و حتی این شکایت‌ها نیز باید به دیوان داوری بین‌المللی ارجاع شود.
وی اضافه کرده است: شکایت دیگر ما درباره کیفیت گاز تحویلی ترکمنستان نیز جزئی از شکایت متقابل در مقابل شکایت دریافت طلب ترکمنستان است. وزیر نفت درباره مبلغ خسارت ایران برای شکایت از شرکت ترکمنستانی نیز گفت: درباره رقم خسارت قصد نداریم اکنون صحبت شود البته تا زمانی که رسما گزارش خود را برای شکایت مطرح کنیم.
حمیدرضا عراقی، معاون وزیر نفت پیش از این گفته بود: اگر ترکمنستان قیمت گاز را در آینده پایین بیاورد از این کشور گاز می‌خریم و در صورت عدم موافقت عشق آباد با درخواست‌های ما از اقدام این کشور در قطع گاز به دیوان داوری بین‌المللی شکایت خواهیم کرد. وی تاکید کرده بود: اگر آنها درباره درخواست‌هایی که ما داریم حاضر به مذاکره شده و آن را بپذیرند به دیوان داوری نمی‌رویم اما اگر نپذیرند موضوع به دیوان داوری ارجاع داده می‌شود. عراقی درباره دریافت جریمه از ترکمنستان بابت قطع یک‌باره گاز در فصل زمستان نیز تصریح کرده بود: ما نظرات خود را در این باره مطرح کرده‌ایم.
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در توضیح کلیت فضای موجود میان ایران و ترکمنستان درحال حاضر نوشته است که اختلاف گازی ایران و ترکمنستان که از ابتدای سال 2017میلادی با قطع صادرات گاز این کشور به ایران به اوج خود رسید پس از گذشت حدود یک سال همچنان پا برجا مانده و با توجه به نتیجه‌بخش نبودن مذاکرات به نظر می‌رسد در آینده نزدیک پرونده این اختلاف به دیوان داوری بین‌المللی ارجاع شود. ایران و ترکمنستان از اواخر سال 2016میلادی وارد مناقشه گازی شدند که در‌نهایت در اول ژانویه سال 2017(11دی 1396) به قطع کامل صادرات گاز ترکمنستان به ایران به بهانه طلب گازی منجر شد. در ادامه این بخش از گزارش ایرنا آمده است:« البته با گذشت زمان و پس از افت قیمت گاز در بازارهای جهانی، قیمت گاز صادراتی این کشور به ایران کاهش می‌یابد که همچنان ادامه دارد. زمانی که ایران آماده پرداخت بدهی گازی ترکمنستان می‌شود، تحریم‌ها شدت یافته و مراودات بانکی قطع می‌شود و بدین ترتیب روند پرداخت بدهی به این کشور بلاتکلیف باقی می‌ماند. پس از استقرار دولت یازدهم، ایران به صورت ماهانه اقدام به تسویه بدهی گازی خود به ترکمنستان کرده بنابراین مبلغ دیگری به این طلب افزوده نمی‌شود.»
اما همچنان مشخص نیست که ادعای 1.5میلیارد دلاری ترکمنستان دقیقا به کدام قسمت از این ماجرا مربوط می‌شود؟ اما چیزی که این روزها مشخص است، وضعیت ترکمنستان در بازار گاز است. آنها از یک سو در بازار گازی روسیه به مشکل خورده و از سوی دیگر در بازار گاز چین نیز چالش‌هایی دارند. این وضعیت با توجه به ساختار بازار گاز که قراردادها در آن از یکدیگر تبعیت می‌کنند مهم خواهد بود. عشق‌آباد اکنون بیش از هر زمان دیگری نیز به کابل برای نهایی کردن خط لوله تاپی و رساندن گاز به هند نزدیک شده و شاید به همین دلیل نتواند از خیر طلب 1.5میلیارد دلاری خود از همسایه جنوبی که در زمان استقلال کمک فراوانی به آنها کرد، بگذرد.
