گروه انرژی مهدی نیکویی
وقتی گذارتان به میدان شهدا و خیابان‌های اطراف آن می‌افتد، بیش از هر چیز برق است که جلب توجه می‌کند. هنوز هم اتوبوس‌های برقی پس از وقفه‌یی چند ساله در این محدوده تردد می‌کنند تا نوستالژی دهه‌های گذشته این منطقه ادامه یابد. اما مهم‌تر از آن شرکت برق منطقه‌یی، باشگاه برق و نیروگاهی برقی به این منطقه هویت داده که اکنون آرام گرفته و از دود و سروصدایش خبری نیست؛ نیروگاهی که اکنون در قالب یک موزه به فعالیت خود ادامه می‌دهد و دروازه‌یی به سمت تاریخ 150سال گذشته برق شده است.
نمایشگاه دایمی سیر تحول برق(موزه صنعت برق) از سال 1374 که تاسیس شده، پذیرای بازدیدکنندگانی است که خواهان آشنایی با شیوه ورود برق به کشور و تحولاتی هستند که این صنعت تا امروز پشت سر گذاشته است. این موزه در 4 طبقه با مساحتی بالغ بر ۴۵۰۰مترمربع با آب نماها و فضای سبز بسیار زیبا و دیدنی در خیابان افروز(نزدیکی میدان شهدا) واقع شده و قدمت بسیاری از اشیا و اسناد آن به سال 1280هجری شمسی می‌رسد. البته برخی از اشیا و یادگارهایی از دوران قدیم‌تر(مانند دوران اشکانیان) نیز در این موزه به چشم می‌خورد.
یکی از این اشیا، یک پیل الکتریکی است که جنس بدنه آن از سفال است و میله درون آن هم از مس ساخته شده است. به گفته راهنمای موزه، درون این پیل، مواد اسیدی مانند آبلیمو می‌ریخته‌اند تا برق تولیدی آن را بتوان در برخی صنایع، هنرها و فعالیت‌های پرشکی استفاده کرد. از دیگر اشیایی که در موزه صنعت برق به نمایش درآمده، می‌توان به رادیوی نفتی، لامپ حرارتی، ماشین برقی مورد استفاده نیروگاه در دهه 40 لانترن ماژیک(دستگاهی شبیه پروژکتور که با نفت کار می‌کرده است) و ابزارهای ایمنی و برقی فراوانی نام برد که از 150سال پیش استفاده می‌شده‌اند.
لامپ‌های مختلف اختراع شده در این دهه‌ها(که یکی از آنها به نام لامپ مظفرالدین شاه معروف است و تصویر او را هم بر خود دارد) و البته کنتورهایی که میزان مصرف هر مشترک را اندازه می‌گرفتند نیز بخش دیگری از موزه است. البته همیشه هم برای این اندازه‌گیری‌ها، کنتور وجود نداشته است. راهنمای موزه توضیح می‌دهد که «در سال ۱۲۸۴ اداره‌یی در شهرداری تهران به نام(اداره روشنایی معابر) تاسیس شد. این اداره بعدها به(بنگاه برق) تغییر نام داد ولی همچنان زیر نظر شهرداری بود. پس از اینکه برق به طور کامل در میان مردم جا افتاد و عقیده‌های کهنه و خرافاتی، جای خود را به رضایت از نور داد، بنگاه برق، فردی را به عنوان مامور دریافت پول مصرف برق براساس تعداد لامپ‌ها قرار داد که به او(تحصیلدار) می‌گفتند. تحصیلدار بدون آنکه کنتور یا چیزی شبیه آن در کار باشد هر شب آمده و براساس تعداد لامپ‌ها از صاحبان آنها پول می‌گرفت. او تعداد لامپ‌های هر مشترک و بدهی آنها را هم به خط سیاق(خط رایج حسابداری دربار قاجار) در دفتری یادداشت می‌کرد».
اما برجسته‌ترین بخش موزه صنعت برق، نیروگاه بخاری قدیمی آن است که به خوبی روزهای فعالیت خود به نظر می‌رسد؛ نیروگاهی که نخستین نیروگاه دولتی ایران و البته بزرگ‌ترین نیروگاه برق زمان خود در ایران نیز بوده است. این نیروگاه به نام اشکودا و در سال 1316 راه‌اندازی شد ابتدا با قدرت 6.4 مگاوات فعالیت می‌کرد؛ اما ارتقای آن باعث شد تا بتواند در سال‌های 1335تا 1347 با توان 10مگاوات، برق مورد نیاز بخشی از تهران قدیم را تامین کند. در سال 1347و در پی سر و صدا و آلایندگی بیش از حد این نیروگاه مازوتی و البته راه‌اندازی نیروگاه‌های کافی دیگر در شهر تهران، اشکودا برای همیشه از مدار خارج شد. نیروگاه خاموش، محور موزه صنعت برق است و 4طبقه موزه به شکل مارپیچ پیرامون آن ساخته شده است. ساختمان موزه به شکلی است که از تمام طبقات نیروگاه دیده می‌شود. امکان ورود به کوره نیروگاه و مشاهده لوله‌های آب مقطری که از آلیاژ ساخته شده‌اند و هنوز هم مقاوم هستند، تصویر دقیقی از شیوه کار این نیروگاه را برای بازدیدکننده مجسم می‌کند. وجود تعداد قابل توجهی از تابلوهای کنترل و امکان استفاده چند باره از آب مصرفی این نیروگاه نشان می‌دهد که دستگاه‌های امریکایی این نیروگاه در زمان خود بسیار پیشرفته بوده‌اند.
اما محل نخستین نیروگاه دولتی کشور مرکز دیسپاچینگ شبکه برق آن زمان تهران هم بوده است. قدرت اسمی این مرکز دیسپاچینگ 28مگاوات بوده و در سال‌های 39و 40 برق تولیدی 4 نیروگاه را برای رساندن به مشترکان برق آن زمان مدیریت می‌کرده است. درحالی که بازدیدکنندگان از این تجهیزات و دستگاه‌ها دیدن می‌کنند، راهنمای موزه، داستان ورود برق به ایران و تاریخچه تحول آن را شرح می‌دهد:
قبل از آمدن برق به ایران، روشنایی خیابان‌ها و کوچه‌ها یکی از مشکلات دولت وقت(قاجاریان) بود. بنابراین برای نخستین بار در ایران نیروگاهی دایر شد که روشنایی خیابان ناصریه و خیابان دراندرون(باب همایون فعلی) را با استفاده از گاز کاربیت تامین می‌کرد. البته این روشنایی مختص خیابان‌هایی بود که به دربار منتهی می‌شد و با نخستین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ و با دستور مستقیم او سال 1263) روشنایی به ایران آمد و خیابان‌های شهر را برای مدت کوتاهی روشن کرد. روشنایی این معابر پس از چند روز توسط اهالی و به دلیل آنکه برق را دارای ماهیتی شیطانی می‌دانستند، قطع شد و روشنایی آن منحصر به درون دربار ماند. در هر صورت، مولد برقی که با دستور ناصرالدین شاه به ایران آورده شده بود، نخستین تجربه «برق» در تاریخ محسوب می‌شود.
21سال بعد از ورود نخستین مولد برق به ایران، نخستین نیروگاه خصوصی برق شهری به وسیله محمدحسین امین‌الضرب به قدرت 400کیلووات در تهران راه‌اندازی شد. این نیروگاه، خیابان‌های لاله‌زار، سعدی، شاه‌آباد و چراغ برق آن زمان را روشن می‌کرد. چراغ برق تا آن زمان با نام چراغ گاز شناخته می‌شد و در ساخته شدن نیروگاه برق بود که نامش تغییر کرد. در هر صورت نیروگاه ساخته شده امین‌الضرب توان چندانی نداشت و در 24ساعت فقط 6 ساعت برق 220ولت تک فاز و 380ولت 3فاز متناوب مشترکین آن زمان را تامین می‌کرد. اما در شیوه خرید این نیروگاه از روسیه، داستان جالبی نقل می‌شود.
خرید نیروگاه برق توسط امین‌الضرب به این صورت اتفاق افتاد که در سال ۱۲۸۴خورشیدی، او با مظفرالدین شاه که برای سفر سوم خود عازم روسیه شده بود، همراه بود. روزی که در خیابان قدم می‌زد، چشمش به نیروگاه برقی می‌افتد که درحال کار کردن بود و متوجه می‌شود که روشنایی قابل توجه معابر سن‌پترزبورگ در شب توسط این نیروگاه تامین می‌شود. او که تا آن زمان چنین چیزی را ندیده بود شروع به تماشای آن می‌کند. چون مدت طولانی جلو نیروگاه ایستاده بود، نگهبان در ورودی نیروگاه برای جویا شدن از موضوع بیرون آمده و به او می‌گوید: مگر خیال خریدش را داری؟ امین‌الضرب پاسخ می‌دهد: اگر ارزان بدهند، می‌خرم. در همین میان صاحب نیروگاه رسیده و از جریان با خبر می‌شود و چون امین‌الضرب را با وضع لباسی نامناسب می‌بیند برای تمسخر به او می‌گوید: قیمتش 500 هزار تومان است. امین‌الضرب نیز از او می‌خواهد تا قولنامه‌اش را بنویسد و پولش را هم حواله یکی از تجار معتبر آنجا می‌کند و به این صورت نیروگاه(که در آن زمان کارخانه برق نامیده می‌شد) را تصاحب می‌کند و با این احوال برای نخستین بار برق توسط حاج‌حسین‌آقا امین‌الضرب اصفهانی وارد ایران می‌شود. هنوز مدت زیادی از بازگشت امین‌الضرب و مظفرالدین شاه از روسیه به ایران نگذشته بود که نیروگاه برق حاج امین‌الضرب در ایران ساخته شد و به راه افتاد و 4 خیابان بزرگ تهران را روشن کرد.
در هر صورت سال 1284 تنها شروعی بر برقی شدن ایران بود. از حدود سال 1303 بخش‌های خصوصی دیگری ازجمله کارخانه‌های آرد، ریسندگی، نساجی و برخی از شهرداری‌ها در شهرهای مختلف ایران نسبت به راه‌اندازی مولدهای کوچکی از نوع دیزل و توربین بخار برای تامین بخشی از برق روشنایی مناطق شهری اقدام کردند. در سال 1316 نیز نخستین نیروگاه برق دولتی به وسیله شهرداری تهران در محل میدان شهدا(موزه صنعت برق کنونی) آغاز به کار کرد. این نیروگاه در سال 1348و در پی راه‌اندازی نیروگاه‌های سد امیرکبیر، آلستوم(طرشت) و فرح‌آباد(بعثت) خاموش و برای همیشه از مدار خارج شد تا به این صورت صنعت برق کشور وارد عصر جدیدی از رونق شود.
