گروه راه و شهرسازی|
«احتمال به خطر افتادن زیرساخت‌های شهری و ریزش ساختمان ها» پیامد بلافصل فرونشست زمین در مناطق شهری به شمار می‌رود. مساله‌ای که در شهر تهران از مرز هشدار نیز گذشته است. آنگونه که کارشناسان می‌گویند، در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه از سفره آب‌های زیرزمینی و از سوی دیگر، کاهش بارش باران، تراز آب‌های زیر سطحی منفی شده است. در چنین شرایطی است که خاک دچار فرونشست می‌شود. در تهران این پدیده در اوج خود قرار دارد به گونه‌ای که سالانه زمین این شهر سالانه 24 سانتی‌متر دچار افت می‌شود و همچنین فرونشست زمین که در مناطق جنوبی و جنوب غربی پایتخت رصد شده بود، حالا در حال پیشروی به مناطق مرکزی و شرقی تهران است. حالا ترک خوردن دیوار اماکن تاریخی نیز به نوعی طبیعی شده است و دیگر واکنشی را برنمی انگیزد. با وجود چنین وضعیت هشدار آمیزی، اما ظاهرا تا اتفاقی نیفتد و خبرش مخابره نشود، توجه کسی به آن جلب نخواهد شد. واقعیت تلخ خشکسالی و فرسایش خاک به‌طور فزاینده‌ای در حال تحمیل خود به جامعه ایرانی است و هر روز شاهد بروز نشانه‌ها و پیامدهای تغییرات اقلیمی در کشور و منطقه خاورمیانه هستیم. تغییراتی که اگر چه با مداخلات بشر در منابع طبیعی ایجاد شده است اما به به‌کار گرفتن برخی تمهیدات بشری نیز می‌توان مانع گسترش و وخیم‌تر شدن اوضاع شد.آنگونه که مهر گزارش کرده است، دستگاه‌های متولی بخش آب و محیط زیست کشور نسبت به پیش رو بودن سال تنش شدید آبی و خشکسالی بی‌سابقه در سال جاری هشدار داده‌اند. ریزگردهای روزهای اخیر در استان‌های غربی نیز گفته می‌شود از نتایج خشکسالی بهار امسال در عراق و انتقال گرد و غبار همراه با باد از این کشور به تهران و برخی استان‌های دیگر کشور است.با توجه به اینکه بارندگی‌ها، هم منبع تغذیه سفره‌های زیرزمینی و هم منبع تغذیه منابع آبی سطحی از جمله رودخانه‌ها و دریاچه‌های پشت سدهاست، در دوره کم بارشی، چاره‌ای جز استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی و درنتیجه تشدید پدیده فرونشست باقی نمی‌ماند.
بناهای تاریخی ترک خورده‌اند
در این حال، سید محمد بهشتی رییس سابق پژوهشکده میراث فرهنگی نسبت به ترک‌خوردگی تعدادی از آثار تاریخی ارزشمند و فاخر کشور که در طول اعصار و قرون سالم مانده بودند، هشدار داده است. هشداری که نشان می‌دهد نه تنها زیرساخت‌های حمل و نقل و ساختمان‌های عمومی و شخصی از ترک‌خوردگی در برابر پدیده فرونشست در امان نیستند، بلکه حتی آثار تاریخی که بعضاً ثبت جهانی هم دارند، در پی تشدید پدیده فرونشست دچار ترک خوردگی، شکستگی و آسیب شده‌اند و حتی از احتمال خطر ریزش و انهدام نیز در امان نیستند.
ابعاد نابودی آب‌های زیرزمینی به روایت آمار
بهشتی با بیان اینکه فرونشست زمین بر اثر برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی رخ می‌دهد، افزود: اکنون بنا به اطلاعات وزارت نیرو احداث چاه‌های عمیق از سال ۱۳۳۵ در کشورمان رواج پیدا کرده و رفته رفته به ذخیره‌های آب در سفره‌های آب زیرزمینی تجاوز شده است.برخی کارشناسان محیط زیستی معتقدند، حتی در صورت بستن همه چاه‌های برداشت آب، باز هم ۸۰۰ سال طول می‌کشد تا وضع آب‌های زیرزمینی به ۷۰ سال قبل بازگردد.
افت یک متری سطح آب‌های زیرزمینی در هر سال
در همین رابطه، علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تأکید بر اینکه فرونشست زمین با افت سطح آب‌های زیرزمینی رابطه مستقیم دارد، اظهار کرد: به‌طور متوسط در ۵۰ سال اخیر در هر سال بین نیم تا یک متر سطح آب‌های زیرزمینی کاهش یافته است. وی افزود: مجموع آب‌های زیرزمینی که از دست داده‌ایم و جبران نشده، ۱۳۵ کیلومتر مکعب است که سطح بسیار بزرگی است. بیت‌اللهی یادآور شد: در پی کاهش آب‌های زیرزمینی، فرونشست رخ می‌دهد؛ وقتی آب بین لایه‌های زمین را می‌کشیم، این لایه‌ها روی هم می‌خوابند و در پی آن، لایه‌های فوقانی نیز آرام آرام نشست می‌کند که در سطح زمین خود را به شکل فرونشست، فروچاله و دیگر نتایج آن نمایان می‌شود.عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: بیلان (تراز ورودی و خروجی آب‌های زیرزمینی) در حال حاضر منفی است که به معنی کمتر بودن میزان منابع زیرزمینی نسبت به استخراج آنها است؛ باید برای جلوگیری از تشدید این موضوع، منابع ورودی آب‌های زیرزمینی تقویت شود که مهم‌ترین منبع آن بارندگی است؛ اما متأسفانه در سال جاری آبی در مقایسه با سال‌های آبی اخیر، ۱۵ تا ۲۰ درصد ورودی کمتری به منابع آب‌های زیرزمینی داریم. بیت‌اللهی گفت: وقتی حجم آب‌های سطحی مانند رودخانه‌ها کم می‌شود، فشار بیشتری به سفره‌های زیرزمینی وارد می‌آید؛ زمانی در تهران ۹۰ درصد منابع آبی از محل آب‌های سطحی تأمین می‌شد اما در حال حاضر کمتر از ۵۰ درصد آن را تشکیل می‌دهد و بیشتر به سمت استفاده از آب‌های زیرزمینی حرکت کرده‌ایم.
پیشروی فرونشست به سمت مرکز و شرق تهران
وی خاطرنشان کرد: این حجم از فشار به آب‌های زیرزمینی به تشدید پدیده فرونشست منجر شده است. این پدیده عمدتاً در جنوب و جنوب غرب تهران متمرکز است که در حال پیشروی به سمت مناطق مرکزی و شرق تهران است.
رییس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه در حال حاضر فرونشست تهران به سالانه ۲۴ سانتی‌متر رسیده است، بیان کرد: «استخراج آب‌های زیرزمینی برای تأمین آب شرب یا آبیاری فضاهای سبز» و «همچنین شبکه فاضلاب تهران» دو مانع اصلی نفوذ به لایه‌های آب‌دار زمین در تهران هستند. به گفته بیت‌اللهی، نتایج تشدید پدیده فرونشست ممکن است در تخریب زیرساخت‌های حمل و نقلی، ساختمان‌ها و بسیاری از سازه‌های دیگر، «نمود» پیدا کند.
پهنه‌های خطرناک در 18 استان
به گزارش «تعادل» به نقل از گزارش دکتر علی بیت‌اللهی در دیماه سال 1400، در محدوده 18 استان از 31 استان کشور، پهنه‌های با خطر بسیار بالا و بالای فرونشست زمین گستردگی دارد. در محدوده 195 شهر (16درصد شهرها) و اراضی اطراف آن زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین قرار دارد. از جمعیت شهری 60 میلیونی ایران (آمار 1395) بالغ بر 28 میلیون و 500 هزار نفر در شهرهایی زندگی می‌کنند که روی زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین یا در مجاورت آن قرار دارند (حدود 48درصد جمعیت شهری کشور) حدود 8 میلیون و 720 هزار واحد مسکونی شهری روی زون‌های فرونشستی با خطر بالا و بسیار بالا یا در مجاورت آن واقع شده است. حدود دومیلیون و 370 هزار واحد مسکونی از تعداد کل واحدهای واقع بر زون‌های خطرناک فرونشستی، فاقد اسکلت هستند. (آمار 1395) در میان شهرهای ایران، شهر اصفهان بالاترین ریسک فرونشست زمین را داراست و در میان استان‌های کشور پهنه استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، کرمان، قم و همدان نسبت به سایر استان‌های کشور، ریسک فرونشست بالاتری را دارند. به گزارش «تعادل» نتایج تحقیق کمیسیون کشاورزی آب و صنایع غذایی اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد، خطر فرونشست زمین در مناطق 16، 17، 18، 19 و 20 تهران جدی است و این درحالی است که بخش‌های قابل‌توجهی از خطوط راه‌آهن، خطوط مترو، لوله‌های نفت و گاز، جاده‌ها، بزرگراه‌ها و پل‌های ارتباطی پایتخت در این مناطق واقع شده‌اند. بر اساس آخرین گزارش اتاق بازرگانی تهران، حدود 25کیلومتر از طول کمربندی آزادگان، حدود 28کیلومتر از طول اتوبان قم، حدود 21کیلومتر جاده ساوه و بزرگراه بهشت‌زهرا که همگی این نقاط به عنوان اصلی‌ترین محورهای جابه‌جایی کالا و مسافر در استان تهران شناخته می‌شوند، با پتانسیل فرونشست مواجه هستند. همچنین خروجی‌های راه‌آهن تهران-جنوب و تهران-تبریز، شاخه‌های جنوبی مترو به سمت اسلامشهر و حرم مطهر حضرت امام‌خمینی و همچنین بخش‌هایی از خطوط مترو در مرکز شهر و نیز بخشی از فرودگاه مهرآباد تهران، در این محدوده مخاطره‌آمیز قرار می‌گیرند.
