پس از وقوع باران شدید و سیلاب در اغلب استان‌های کشور و با بالا گرفتن حجم خسارت‌های مالی و جانی، دو عامل به عنوان تشدید‌کنندگان اصلی سیلاب و آسیب‌ها وارده مطرح شد که یکی از آنها لایروبی نکردن مسیل‌ها و دیگری عدم رعایت حریم رودخانه‌ها و ساخت و ساز در این مناطق است. جز دوعامل ذکر شده، با تغییر کاربری اراضی و کاهش پوشش گیاهی در مناطق مختلف کشور طی سال‌های اخیر شرایط برای وقوع سیل ایجاد شده است. البته کارشناسان پدیده سیلاب در نقاط مختلف کشور را نشات گرفته از تغییر اقلیم می‌دانند به گفته آنها طبق نقشه‌های جهانی این پدیده بیشتر در شمال آفریقا و غرب آسیا درحال وقوع بوده و ایران بیش از سایر نقاط در غرب آسیا در معرض این تغییر اقلیم است.
دلایل اصلی سیل‌های اخیر در کشور
اگرچه علل مختلفی از جمله لایروبی نکردن مسیل‌ها، عدم رعایت حریم رودخانه‌ها، تغییر کاربری اراضی، کاهش پوشش گیاهی و تغییر اقلیم به عنوان عوامل اصلی وقوع سیل مطرح می‌شوند اما نگاهی جزیی به دلایل سیلاب‌های رخ داده در گلستان، شیراز، خوزستان و ... می‌تواند در شفاف‌سازی این موضوع راهگشا باشد.
سازمان مدیریت بحران کشور پر شدن سدهای «گلستان» و «وشمگیر»، لایروبی نکردن مسیل رودخانه‌ها و محدود بودن خروجی آب به سمت دریا را دلایل اصلی وقوع سیل در گلستان اعلام کرد.
درباره علت وقوع سیل در شیراز اعلام شد که رودخانه منتهی به دروازه قرآن لایروبی نشده و با وجود هشدارهای سازمان هواشناسی متولیان امر در شهرداری پیش‌بینی و اقدامات پیشگیرانه لازم در این باره مد نظر قرار نداده‌اند.
در گزارش‌ها یکی از علل مهم سیل در خوزستان عدم لایروبی رودخانه‌ها عنوان شد.
لایروبی و رسوب‌زدایی بر عهده وزارت نیرو است و این وظیفه در قانون مشخص‌شده است که با اهمال و کوتاهی این وزارتخانه شاهد تشدید سیلاب‌های رخ داده در کشور بودیم و دولت باید پاسخگو باشد که وقتی بودجه‌ای با مطالعات کارشناسی به منظور لایروبی رودخانه‌ها مصوب می‌شود، چرا تخصیص نیافته و ردیف‌های بودجه‌ای حذف شده است.
رعایت نکردن حریم رودخانه‌ها
اما فارغ از دلایل متعدد ذکر شده عدم رعایت حریم رودخانه و لایروبی نکردن مسیل‌ها 2 دلیل اصلی وقوع سیلاب در اغلب مناطق کشور بودند که به بررسی آنها می‌پردازیم.
حریم رودخانه به مسیر آب رودخانه در طول 25 سال گفته می‌شود که از یک تا 20 متر، حریم کمی‌رودخانه است و تا 150 متر هم حریم کیفی رودخانه است. درواقع حریم، آن قسمت از اراضی اطراف رودخانه، مسیل، نهر طبیعی یا سنتی، مرداب و برکه‌های طبیعی است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به عنوان حق ارتفاق برای حفاظت کمی‌و کیفی آنها لازم است.
محدودیت‌های ساخت مانند ساخت کارخانه فولاد در حریم کیفی 150 متر ممنوع است اما ساخت واحد مسکونی که آلودگی کمتری دارد در فاصله بعد از حریم که 20 متر است با نصب سیستم فاضلاب، مجاز است.
براساس قانون توزیع عادلانه آب، هر نوع ساخت‌وساز در حریم 25 ساله رودخانه ممنوع است و حریم 25 ساله حریمی‌است که در صورت بازگشت سیلاب پس از 25 سال، حریم مورد نظر را فرا می‌گیرد.
از نظر مهندسی آب، باید بستر لازم را برای رودخانه حفظ کرد که اگر سیل رخ داد، مقداری از آب را رها کند.
شرکت‌های آب منطقه‌ای با همکاری شهرداری‌ها و ادارات ثبت اسناد و املاک، مسیل‌های متروک را شناسایی خواهند کرد، درواقع تشخیص متروک بودن مسیل‌ها در خارج محدوده قانونی شهرها با شرکت آب منطقه‌ای است اما در داخل محدوده قانونی شهرها، شرکت مزبور با همکاری شهرداری‌ها تصمیم لازم را اتخاذ می‌کنند.
عدم لایروبی مسیل‌ها و رودخانه‌ها
اما انتقاد دیگری که کارشناسان به مسوولان وزارت نیرو و به ویژه سازمان برنامه و بودجه وارد می‌دانند بحث عدم لایروبی رودخانه‌ها است، موضوعی که رییس‌جمهوری هم در جلسه شورای هماهنگی مدیریت بحران استان گلستان به آن اشاره کرد و عامل اصلی سیل گلستان را بی‌توجهی به لایروبی رودخانه‌ها دانست.
لایروبی عبارت است از استخراج یا جابه‌جایی خاک یا سنگ در بستر دریا ,رودخانه، بنادر و ..... بطور معمول فعالیت‌های لایروبی به دو صورت انجام می‌شود، لایروبی احداث که برای بار اول انجام می‌شود و لایروبی به منظور نگهداری که به دو شکل ادواری و منظم است.
در کشور ۱۴۷ هزار کیلومتر رودخانه‌های بزرگ داریم که تنها حدود ۱۰ کیلومتر از این رودخانه‌ها ساماندهی شده و لایروبی شده‌اند.
لایروبی اهدافی را در پی دارد که به اختصار شامل عمیق کردن رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و حوضچه بنادر، پر کردن گودی‌ها در زیر آب یا خشکی، جایگزینی مواد با کیفیت خوب و مناسب به جای مواد ضعیف در زیر آب.
رعایت مقررات حریم رودخانه و اجرای طرح‌های عمران رودخانه نقش زیادی در پیشگیری از وقوع سیل یا کاهش شدت آن دارد.
