تعادل|
مقایسه اقتصاد کشورهای مختلف جهان از نظر پیچیدگی محصولات تولید شده در آنها، یکی از معیارهای میزان پیچیدگی و در نتیجه تنوع و توسعه یافتگی این اقتصادها است. ارزیابی‌های آماری از بررسی «شاخص پیچیدگی اقتصادی» و «شاخص پیچیدگی محصول» در کشورهای مختلف جهان، جایگاه ایران چندان متناسب با ظرفیت‌ها و پتانسیل سرزمینی این کشور نیست. به‌طوری‌که مطابق آمارها، در سال 2016 ایران از نظر بررسی شاخص پیچیدگی اقتصادی از میان 127 کشور مورد بررسی در جایگاه 87 قرار گرفته، اما «ترکیه» رتبه 43 را در این زمینه به دست آورده بود. این در حالی است که ایران در میان 20 کشور منطقه نیز رتبه 14 را کسب کرده و حتی کشورهایی مانند «لبنان، امارات متحده عربی، مصر و گرجستان»، رتبه‌های بهتری در مقایسه با ایران به دست آورده‌اند. در بعد جهانی نیز «ژاپن» در فاصله سال‌های 2011 تا 2016، همواره در جایگاه نخست پیچیده‌ترین اقتصاد جهان قرار داشته و این در حالی است که «کره جنوبی»، در سال 2016 خود را به جایگاه سوم ارتقا داده است. براساس آمارهای منتشر شده از سوی وزارت صنعت، 20 محصول برتر ایران در شاخص پیچیدگی محصول در سال 2016 منتشر شده که «سرمت‌ها و مصنوعات از سرمت ها» در جایگاه نخست قرار داشته است.
رشد و توسعه اقتصادی دغدغه اصلی کشورها است و یکی از شیوه‌های مقایسه کشورهای مختلف در دنیا، مقایسه آنها بر اساس میزان توسعه یافتگی شان است. این در حالی است که درجهان کنونی، مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده میزان توسعه یافتگی کشورها، میزان دانش به کار رفته در تولیدات آن کشورها است که نسبت مستقیمی با انواع محصولات تولید شده در کشورها دارد. رویکرد پیچیدگی اقتصادی، مبتنی بر میزان دانش مولد متنوع در تولید محصولات است که توسط افراد جمع‌آوری شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. این در حالی است طی دو قرن گذشته، میزان دانش تولیدی به‌طور چشم‌گیری افزایش پیدا کرده و طبیعتا، میزان پیچیدگی تولیدات اقتصادی هم به شکل محسوسی افزایش پیدا کرده است. در عین حال، از آنجا که بعضی از محصولات مثل رایانه‌ها و موتورهای جت تنها در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته جهان تولید می‌شوند و در مقابل، کالاهایی مانند پیراهن و غلات تقریبا در هر کشوری قابل تولید هستند، بر اساس مجموعه محصولاتی که یک کشور تولید می‌کند، می‌توان به میزان دانش مولد در آن پی برد.
میزان دانش به کار رفته برای ساخت یک محصول می‌تواند بسیار متفاوت باشد و سبب ایجاد ارزش افزوده بالاتری در آن محصول شود. اکثر محصولات جدید نیازمند وجود مقادیر گسترده‌ای از دانش‌ها و علوم مختلف هستند. بنابراین کشورهایی که از دانش فنی بالاتری برخوردار هستند و توان به کارگیری دانش در تولید محصولات دانش- محور را دارند، دارای اقتصاد پیچیده‌تری بوده و در نتیجه، کشورهای پیشرفته‌تری به حساب خواهند آمد. از دیگر سو، با توجه به اهمیت دانش در سطح تولید و پیچیدگی اقتصادی، کشورها براساس میزان انباشت دانش رتبه‌بندی می‌شوند. برای اندازه‌گیری میزان دانش به کار رفته در تولیدات یک کشور، شاخص‌های مختلفی وجود دارد که یکی از این شاخص‌ها، شاخص پیچیدگی اقتصادی است که در این گزارش به آن پرداخته خواهد شد.
شاخص پیچیدگی اقتصادی چیست؟
شاخص پیچیدگی اقتصادی (The Economic Complexity Index) که به اختصار ECI نامیده می‌شود، اولین‌بار توسط گروهی از محققان دانشگاه «ام‌ای تی» و «هاروارد» در سال 2007 مطرح و معرفی شده است. این شاخص به عنوان یک معیار اقتصادی، میزان توانایی کشورها در تولید کالاهای پیچیده را با فراهم ساختن ساختارهای مناسب در جهت تجمیع دانش‌های متنوع و کاربردی از طریق شبکه رصد پیچیدگی اقتصادی (The Observatory of Economic Complexity) نشان می‌دهد. شاخص پیچیدگی اقتصادی و شاخص پیچیدگی محصول
(The Product Complexity Index)، به ترتیب، اندازه‌گیری شدت دانش نسبی یک اقتصاد (کشور) یا یک محصول را در نظر می‌گیرند. از دیگر سو، شاخص پیچیدگی اقتصادی با در نظر گرفتن میزان دانش محصولاتی که صادر می‌شوند، شدت دانش اقتصاد را اندازه‌گیری می‌کند و این در حالی است که شاخص پیچیدگی محصول با توجه به میزان دانش صادرکنندگان، شدت دانش محصول را اندازه می‌گیرد. داده‌های محصول ارایه شده در سایت، با استفاده از طبقه‌بندی تجارت بین‌المللی استاندارد (SITC) یا سیستم هماهنگ شده (HS) طبقه‌بندی شده‌اند. این در حالی است که در اندازه‌گیری شاخص‌های پیچیدگی اقتصادی و محصول، موارد دیگری هم مورد توجه قرار گرفته‌اند. به عنوان نمونه، در این اندازه‌گیری کشورهایی که ارزش معامله آنها برابر با یکدیگر بوده یا ارزش معامله آنها بیش از یک میلیارد دلار بوده، مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
جایگاه ایران کجاست؟
اما بنابر آمار منتشر شده از سوی وزارت صنعت، معدن وتجارت، جایگاه ایران در میان کشورهای منطقه و نیز کشورهای منتخب، از نظر شاخص پیچیدگی اقتصادی در سال 2016، نشانگر میزان پایین دانش- بنیان بودن محصولات ایرانی و نیز سطح پایین استفاده از دانش در تولیدات اقتصادی کشور است. در سال 2016، رژیم اشغالگر قدس با کسب رتبه 29 از میان 127 کشور مورد بررسی، نخستین کشور منطقه از نظر شاخص پیچیدگی اقتصادی بوده و ترکیه، با کسب رتبه 43، دومین کشور از این منظر بوده است. سومین اقتصاد منطقه از نظر شاخص پیچیدگی اقتصادی در سال 2016، لبنان بوده که جایگاه 44 از میان 127 کشور مورد بررسی را به خود اختصاص داده است.
در این بررسی، ایران جایگاه 14 را از میان 20 کشور منطقه به خود اختصاص داده است و این در حالی است که کشورهایی همچون « امارات متحده عربی، مصر، گرجستان، عمان، کویت، قطر و قزاقستان»، جایگاه‌های بهتری در قیاس با ایران به خود اختصاص داده‌اند. همچنین براساس آمارها، کشورهای «پاکستان، ازبکستان، یمن، ترکمنستان، تاجیکستان و جمهوری آذربایجان» نیز به ترتیب جایگاه‌های پانزدهم تا بیستم در بررسی شاخص پیچیدگی اقتصادی در میان کشورهای منطقه را از آن خود کرده‌اند. این در حالی است که در سال 2016، جایگاه ایران در میان 127 کشور مورد بررسی، 87 بوده و البته در مقایسه با سال‌های گذشته، به شکل مناسبی بهبود یافته است. بر این اساس، ایران در سال 2011 از میان 127 کشور مورد بررسی جایگاه 114 را به دست آورده بود و در سال 2012 نیز جایگاه 112 را از آن خود کرده بود. «ژاپن» اما در تمام سال‌های 2011 تا 2016، رتبه نخست را در زمینه شاخص پیچیدگی اقتصادی به دست آورده است و «کره جنوبی» نیز با بهبود رتبه خود از جایگاه 8 در سال 2011 به رتبه 3 در سال 2016، عملکرد شگفت‌انگیزی داشته است. آلمان نیز در سال 2016، چهارمین جایگاه را در این فهرست به دست آورده است. امریکا بهترین جایگاه خود در این فهرست را در سال 2015 و با کسب رتبه 9 به دست آورده است و این در حالی است که این کشور در سال 2016، در جایگاه دهم ایستاده بود. از دیگر سو، فاصله میان جایگاه امریکا با جایگاه بزرگ‌ترین رقیب اقتصادی این کشور یعنی چین، هنوز به شکل محسوسی زیاد است. چین بهترین جایگاه خود را در این مقایسه، در سال 2016 و با کسب رتبه 18 به دست آورده است. بنابرآمارها، کشورهایی مانند «مالزی، روسیه و هند» نیز در همین سال، در شاخص پیچیدگی اقتصادی به ترتیب رتبه‌های 22، 48 و 49 را به دست آورده‌اند.
پیچیده‌ترین کالاهای جهان
اما در این پژوهش، 1240 کالا از نظر شاخص پیچیدگی محصول در سال‌های 2011 تا 2016 مورد بررسی قرار گرفته و پیچیده‌ترین کالاهای تولید شده در این بازه زمان مشخص شده‌اند. بر این اساس، در حالی که «سرمت‌ها و مصنوعات از سرمت ها» در سال 2014 بالاترین جایگاه را از نظر شاخص پیچیدگی محصول به خود اختصاص داده، «نوارهای بی‌انتهای سیم مسی برای ماشین آلات» پیچیده‌ترین محصول در سال 2016 قلمداد شده است. دومین و سومین محصولات با بالاترین شاخص پیچیدگی محصول در سال 2016 نیز «لوله‌های سرب، لوله‌ها و اتصالات» و «زباله‌های صیقل خورده، به صورت یک لایه با یا بدون مواد معین» بوده است. «فویل قلع (با ضخامت کمتر از 2 میلی متر) »، «سرمت‌ها و مصنوعات از سرمت ها»، «ارغنون‌ها، فلوت‌ها و غیره»، «فرآورده‌های شیمیایی برای مصارف عکاسی»، «دی اتیل هیدرازین و نیترات»، «آلات و دستگاه‌ها برای آزمایشگاه‌های عکاسی یا سینماتوگرافی» و «صفحه‌ها و فیلم‌های عکاسی، عکس‌برداری و ظاهر شده، به غیر از فیلم‌های سینماتوگرافی»، رتبه‌های چهارم تا دهم را در زمینه محصولات با بالاترین شاخص پیچیدگی محصول در سال 2016 به خود اختصاص داده‌اند.
20 محصول ایران با پیچیدگی بالا
این در حالی است که بر اساس رتبه‌بندی 20 محصول برتر ایران در شاخص پیچیدگی محصول در سال 2016، «سرمت‌ها و مصنوعات از سرمت ها» در جایگاه نخست قرار داشته است. «تونر و دولوپر به صورت پورد جهت دستگاه‌های فتوکپی و پرینتر»، «دستگاه‌های ظاهر کردن یا چاپ فیلم یا کاغذ عکاسی به صورت خودکار به جز دستگاه‌های ظهور فیلم رادیولوژی پزشکی»، «صفحه‌ها و فیلم‌های عکاسی، عکس‌برداری و ظاهر شده، غیر از فیلم‌های سینماتوگرافی و چاپ افست»، «دستگاه متمرکز ماشین کاری برای کار کردن روی فلزات»، «دسته الیاف از رشته‌های مصنوعی»، «دستگاه‌های رادیولوژی برای مصارف دندانپزشکی، غیر از دستگاه رادیوگرافی تک دندان»، «دستگاه تجزیه گاز یا دود»، «ماشین‌های شکل دادن یا شکاف‌دار کردن برای کار کردن روی فلزات یا سرمت ها»، «ماشین‌های ساختن یا عمل آوردن شیشه یا اشیای شیشه‌ای با حرارت (غیر از الیاف اپتیکی) »، «ترکیباتی که ساختار آن دارای یک حلقه تیازول (هیدروژنه شده یا نشده) متراکم نشده باشد»، «ماشین ابزارهایی که با اشعه لیزر یا سایر اشعه‌های نوری یا فوتونی عمل می‌کنند، برای کار کردن روی هر نوع مواد»، «فنیشر آسفالت با قدرت110 اسب بخار و کمتر، مستعمل با سال ساخت بیش از 5 سال»، «سیلیکون‌ها به اشکال ابتدایی»، «میکرومتر، اندازه گیر قطر و اندازه گیر ظرفیت»، »فلومتر»، «ماشین‌های حلاجی»، «فیلم‌های مورد مصرف در تصویربرداری پزشکی»، «ماشین لحیم کاری به روش غوطه وری (حوضچه قلع) »و «ترکیبات برای پاک کردن و پرداخت سطح فلزات» هم به ترتیب در جایگاه‌های دوم تا بیستم پیچیده‌ترین محصولات تولید شده توسط ایران قرار گرفته‌اند.
