سهم ایران از تجارت یک تریلیون دلاری همسایگان

تعادل|

تجارت با همسایگان ونفوذ در بازارهای منطقه، ساده‌ترین راه برای رشد صادرات کشور به شمار می‌رود. اما آمارهای صدور کالای ایرانی به بازارها نشان از سبد خالی ایران از تجارت یک تریلیون دلاری همسایگان دارد. بطوریکه مطابق داده‌های مرکز بین‌المللی تجارت، ایران تنها 2.3 درصد از مجموع واردات 14 کشور همسایه و همجوار خود را تأمین می‌کند. این در حالی است که بنابرآمارها، این کشورها در سال 2017 حدود 994 میلیارد دلار واردات داشته‌اند، که سهم ایران از این تجارت، تنها 23 میلیارد دلار گزارش می‌شود. بررسی‌های آماری گویای این است که سهم ایران از واردات برخی کشورها از جمله «روسیه و بحرین» حتی کمتر از یک میلیارد دلار است. به عبارتی، سهم ایران از سبد واردات این کشورها تنها 0.1 درصد است. اما تجربه اقتصادهای در حال توسعه و نوظهور در توسعه صادرات، گویای این است که بخش اعظم صادرات آنها را صدورکالاهای ساخته شده شکل می‌دهد. بنابرآمارها، سهم صادرات کالاهای ساخته شده صنعتی از کل صادرات کالایی در جهان در سال 2017 حدود 67 درصد بوده در حالی که این سهم در اقتصاد ایران در سال 1396 برای کالاهای صنعتی بدون احتساب صادرات پتروشیمی، تنها 9 درصد و با منظورکردن صادرات پتروشیمی حداکثر 24 درصد بوده است. براساس این گزارش، چنانچه ایران بخواهد صادراتش را توسعه دهد باید 10 اقدام عملی همچون«برقراری تجارت آزاد با سه کشور افغانستان، پاکستان وعراق»، «تعریف پروژه‌هایی برای افزایش صادرات کالایی ایران به کشورهای فوق توسط انجمن‌ها و تشکل‌های مربوط از طریق مشخص کردن پتانسیل صادرات»، «شناسایی بنگاه‌های توانمند و پیگیری فعال و همه‌جانبه همه دستگاه‌های مرتبط برای عملیاتی کردن آن»، «فعال شدن بخش دیپلماسی اقتصادی در رابطه با پیگیری و رفع مسائل صادرکنندگان در کشورهای همسایه»، «ایجاد سازگاری بین سیاست‌های تجاری و سیاست‌های ارزی و رفع محدودیت‌ها و ممنوعیتها»، «تلاش برای رفع مشکلات تحریم و مبادلات مالی و معرفی ابزارهای جایگزین اثربخش» و «پرهیز از تغییر دایم دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌ها در حوزه صادرات» را در دستور کار خود قرار دهد تا به هر چه سنگین‌تر شدن سبد صادرات ایران بینجامد.

    صادرات ایران در تنگنای خام فروشی

بررسی‌ها و مطالعات متعدد و گوناگونی در رابطه با اهمیت صادرات و نقش آن در رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه و اقتصادهای نوظهور انجام و منتشر شده است. در این مطالعات اما بر نقش صادرات به کشورهای همسایه تأکید بسیاری شده و این در حالی است که در مورد ایران، با توجه به بازار قابل توجه کشورهای همسایه، سهم ایران از صادرات به این کشورها بسیار ناچیز است. به گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، علاوه بر این، بررسی تجارب مربوط به توسعه اقتصادی بسیاری از کشورهای در حال توسعه و نوظهور موفق نشان می‌دهد، در اقتصادهایی که ضمن ثبات بخشی به اقتصاد کلان، توجعه ویژه‌ای به «حذف موانع تجاری»، «انعقاد پیمان‌های تجارت آزاد منطقه‌ای یا جهانی» «تسهیل واردات کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای مورد نیاز برای افزایش تولید صادراتی» و «تسهیل جذب سرمایه خارجی» مبذول کرده‌اند، توسعه صادرات به سرعت میسر شده است. اقتصادهایی مانند «ویتنام» از نمونه‌های بارز این موضوع است. این کشور در سایه انجام اصلاحات اقتصادی وتجاری، توانست طی 15 سال صادرات کالایی خود را به امریکا 35 برابر کرده و به 38.5 میلیارد دلار در سال 2016 برساند ضمن اینکه به تراز تجاری مثبت 30 میلیارد دلاری هم با این کشور دست یابد. از آنسو، «ویتنام» دیگر کشوری است که بیش از 15 سال، رشد اقتصادی مستمر مثبت وبالاتر از 5 درصد داشته و حدود 70 درصد از صادرات آن از محل بنگاه‌های سرمایه‌گذار خارجی مستقر در این کشور بوده است.

نکته حائز اهمیت در توسعه صادرات اقتصادهای در حال توسعه و نوظهور این است که بخش اعظم صادرات این کشورها را صادرات کالاهای ساخته شده صنعتی، تشکیل می‌دهد. سهم صادرات کالاهای ساخته شده صنعتی از کل صادرات کالایی در جهان در سال 2017 حدود 67 درصد بوده در حالی که این سهم در اقتصاد ایران در سال 1396، برای کالاهای صنعتی بدون احتساب صادرات پتروشیمی، تنها 9 درصد و با منظورکردن صادرات پتروشیمی حداکثر 24 درصد بوده است. نکته قابل توجه این است که همین سهم برای کشور ترکیه، بیش از 80 درصد است. در بخش صادرات خدمات هم اقتصاد ایران موفقیتی نداشته، به نحوی که طی پنج سال اخیر حداکثر صادرات خدمات ایران حدود 11 میلیارد بوده که در مقایسه با صادرات 44 میلیارد دلاری خدمات ترکیه به خصوص در زمینه درآمد حاصل از توریسم و گردشگری، اندک است. با وجود پتانسیل بالا در رابطه با صادرات خدمات فنی و مهندسی در قالب اجرای پروژه‌ها در سایر کشورها از جمله کشورهای همسایه، میزان بهره‌برداری از این توان به دلیل مسائل مربوط به عدم پشتیبانی لازم برای پیگیری و رفع مشکلات صادرکنندگان، قابل توجه نبوده است. از دیگر سو، در نه ماهه نخست سال 2018، ارزش تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا حدود 15.4 میلیارد یورو بوده که نسبت به مدت مشابه سال 2017 حدود 4.4 درصد افزایش یافته است. از این مقدار، حدود 55.2 درصد (معادل حدود 8.5 میلیارد یورو) مربوط به صادرات ایران به اتحادیه اروپا است که بخش عمده آن را (حدود 89 درصد) سوخت‌های معدنی و محصولات نفتی در بر می‌گیرد. این در حالی است که ترکیه در مدت مذکور، حدود 55.9 میلیارد یورو به اتحادیه اروپا صادرات داشته که 89.5 درصد از آن کالای صنعت ساخت است. این در حالی است که بر اساس پیش‌بینی‌های صندوق بین‌المللی پول، تراز حساب جاری ایران از سال 2016 روند نزولی داشته و انتظار می‌رود در سال 2018، به 5.8 میلیارد دلار و در سال 2019 به 0.9 میلیارد دلار برسد. این در حالی است که تراز تجاری کشورهای عربستان، امارات و قطر روبه افزایش است. بر این اساس، نسبت تراز حساب جاری به GDP ایران در سال 2019 با کاهش قابل توجهی به 0.3 واحد می رسد.

    سهم ناچیز ایران

از صادرات به کشورهای همسایه

علاوه بر این، بر اساس داده‌های مرکز بین‌المللی تجارت، در سال 2017 در مجموع 994 میلیارد دلار کالا به 14 کشور همسایه ایران (به استثنای عربستان سعودی) وارد شده که سهم ایران با ارزش صادرات 23 میلیارد دلار از واردات مذکور، تنها 2.3 درصد بوده است. متاسفانه هیچ استراتژی و برنامه مدون و مشخصی در خصوص افزایش صادرات کالاهای ایرانی به این کشورها وجود ندارد. این در حالی است که کشورهایی که موضوع صادرات برایشان نه در کلام بلکه به صورت جدی مهم است، بخشی از استراتژی اقتصادی میان مدت خود را به موضوع صادرات به کشورهای همسایه اختصاص داده و به صورت پیگیر تحقق برنامه‌ها را پایش می‌کنند.بر اساس همین داده‌ها، در سال 2017 میلادی، 14 کشور همسایه ایران در مجموع حدود 994 میلیارد دلار واردات داشته‌اند و این در حالی است که ایران تنها 23 میلیارد دلار از این رقم را به خود اختصاص داده است. به این ترتیب، سهم ایران از واردات این کشورها در این سال، تنها 2.3 درصد بوده است. امارات متحده عربی به عنوان نخستین کشور واردکننده در همسایگی ایران، در سال 2017 حدود 270 میلیارد دلار واردات دارد و این در حالی است که ایران با صادرات حدود 6.7 میلیارد دلاری به این کشور، تنها حدود 2.5 درصد از واردات این کشور را به خود اختصاص داده است. عراق دومین مقصد مهم کالاهای صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه در سال 2017 بوده که حدود 6.4 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده است. با این همه، در مقابل واردات حدود 50 میلیارد دلاری این کشور در سال 2017، ایران سهمی معادل 12.8 درصد از این سبد صادراتی را به خود اختصاص داده است. ترکیه سومین مقصد صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه در سال 2017 میلادی بوده و این در حالی است که ایران با صادرات حدود 4 میلیارد دلاری به این کشور، سهمی 1.7 درصدی از حدود 234 میلیارد دلار واردات این کشور را به خود اختصاص داده است. بیشترین سهم از سبد وارداتی یک کشور همسایه ایران اما به افغانستان تعلق دارد که در سال 2017، حدود 36.4 درصد از واردات خود را از ایران انجام داده است. بر این اساس، ایران حدود 2.8 میلیارد دلار از واردات 7.7 میلیارد دلاری افغانستان در این سال را تأمین کرده است. این اما در حالی است که سهم ایران از واردات برخی کشورهای همسایه، با وجود پتانسیل‌های صادراتی فراوان ایران، بسیار بسیار اندک بوده است. به عنوان نمونه، ایران با صادرات حدود 280 میلیون دلار کالا به روسیه، سهمی 0.1 درصدی از واردات 228 میلیارد دلاری این کشور در سال 2017 را به خود اختصاص داده است. سهم ایران از واردات 14.7 میلیارد دلاری بحرین نیز تنها حدود 10 میلیون دلار است و به این ترتیب، ایران حدود 0.1 درصد از سبد وارداتی این کشور را در اختیار دارد.

    راهکار چیست؟

هیچ اقتصادی در جهان نیست که بدون فراهم کردن ثبات اقتصادی و ایجاد محیط کسب وکار مطلوب، به رشد صادرات دست یافته باشد. «نبود ثبات اقتصادی»، «سیاست ارزی و تجاری نامناسب»، «عدم امکان جذب سرمایه‌گذار خارجی» و «عدم دارا بودن یک موافقت نامه تجارت آزاد موثر»، از جمله دلایلی هستند که موجب کافی نبودن صادرات ایران به کشورهای همجوار می‌شوند. بدون رفع موانع فوق، ایران در آینده هم همچنان به همین روندهای کند افزایش صادرات بسنده خواهد کرد و جهش صادرات به مثابه آنچه در سایر اقتصادهای در حال توسعه اتفاق افتاده را شاهد نخواهد بود. با توجه به شرایط فعلی اقتصادی کشور و همچنین ضرورت توسعه مبادلات تجاری با کشورهای همسایه اما برخی اقدامات می‌توانند به سنگین‌تر شدن سبد صادرات ایران بینجامند. «برقراری تجارت آزاد با سه کشور افغانستان، پاکستان و عراق»، «تعریف پروژه‌هایی برای افزایش صادرات کالایی ایران به کشورهای فوق توسط انجمن‌ها و تشکل‌های مربوط از طریق مشخص کردن پتانسیل صادرات»، «شناسایی بنگاه‌های توانمند و پیگیری فعال و همه‌جانبه همه دستگاه‌های مرتبط برای عملیاتی نمودن آن»، «فعال شدن بخش دیپلماسی اقتصادی کشور در رابطه با پیگیری و رفع مسائل صادرکنندگان در کشورهای همسایه»، «ایجاد سازگاری بین سیاست‌های تجاری و سیاست‌های ارزی و رفع محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها»، «تلاش برای رفع مشکلات تحریم و مبادلات مالی و معرفی ابزارهای جایگزین اثربخش» و «پرهیز از تغییر دایم دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌ها در حوزه صادرات»، تنها نمونه‌هایی از ابزارهای سیاستی برای افزایش صادرات ایران به کشورهای همسایه و همجوار هستند.