تعادل
«نرخ ارز» را یکی از بازیگران اصلی در صحنه تجارت خارجی ایران می‌توان نام برد؛ ابزاری قوی در دست سیاست‌گذار پولی که می‌تواند اثرات متفاوتی بر روند تجارت و تولید کشور برجای بگذارد. «بررسی روند تغییرات نرخ ارز و صادرات غیرنفتی ایران در بازه زمانی 1395- 1386» بیانگر همبستگی مثبت و بالا بین صادرات و نرخ ارز است. به بیان تحلیلگران، هرگاه نرخ ارز در بازار افزایش یابد، به‌دنبال آن صادرات نیز افزایش خواهد یافت. اما چنانچه نرخ ارز با شوک ناگهانی همراه باشد و افزایش یابد، آنگاه دیگر نمی‌توان انتظار افزایش صادرات را داشت؛ چراکه شوک‌های ناگهانی ارزی بعضا آثار معکوس و متناقضی بر رفتار تجار و بازرگانان خواهد داشت. حتی جهش ناگهانی نرخ ارز، می‌تواند اثر منفی بر روند صادراتی کشور داشته باشد. به‌طوری‌که بررسی‌های آماری نیز موید این موضوع است. به‌عنوان نمونه در سال ۱۳۹۱ که نرخ ارز به‌طور ناگهانی بیش از ۹۰درصد افزایش یافت، اما صادرات با کاهش 5درصدی همراه بود. بر همین اساس، اگرچه صادرات نسبت به تغییرات نرخ ارز واکنش‌های مشخصی را نشان می‌دهد، اما عمدتا براساس تغییرات معین و قابل پیش‌بینی نرخ ارز حاصل می‌شود، نه
بر اثر تغییرات ناگهانی و غیرمنتظره. بنا به گفته کارشناسان، اگرچه افزایش نرخ ارز، ممکن است به‌نفع صادرات و تولید تمام شود، اما نوسانات نرخ ارز می‌تواند ترمزی برای رشد صادراتی ناشی از افزایش نرخ ارز باشد.
اثر شوک ارزی بر روند صادرات
مجموع صادرات کالاهای غیرنفتی از ایران در 10ماهه منتهی به دی سال 1396، به حدود 37 میلیارد دلار رسیده و از این جهت، به رقم صادرات نفتی کشور نزدیک شده است. مطابق آمارها، ایران در این مدت حدود 104 میلیون و 889 هزار تن کالای غیرنفتی صادر کرده است. اگرچه صادرات کشور از نظر وزنی، در قیاس با مدت مشابه سال گذشته، 2.2درصد کاهش را نشان می‌دهد، اما از نظر ارزشی 1.73درصد افزایش را تجربه کرده است. دلیل این افزایش را احتمالا باید در تغییرات نرخ ارز جست‌وجو کرد. حال اگر چنانچه بخواهیم اثر ناگهانی افزایش نرخ ارز بر حجم صادرات را مورد تحلیل قرار دهیم، برخی اظهارنظرها حاکی از این است که شوک‌های ناگهانی ارز بعضا آثار معکوس و متناقض بر رفتار تجار و بازرگانان خواهد داشت. از آن‌سو، مقایسه روند نرخ ارز آزاد و صادرات غیرنفتی کشور در دوره 1386 تا 1395 بیانگر آن است که همبستگی مثبت و بالایی میان صادرات و نرخ ارز وجود دارد و این ضریب همبستگی مثبت به حدود 81درصد می‌رسد. به عبارتی، افزایش نرخ ارز معمولا با افزایش صادرات همراه بوده است. اما نکته مهم اینجاست، برای سال‌هایی که نرخ ارز شوک ناگهانی را تجربه کرده این ارتباط معکوس بوده است.
در اینجا «روند صادرات غیرنفتی و نرخ ارز طی بازه زمانی 95- 1386» برای درک بیشتر موضوع موردتحلیل قرار گرفته است. براساس آمار ارائه شده از سوی سازمان توسعه تجارت، سال 1387 که ارزش صادرات غیرنفتی ایران به 23 میلیارد و300میلیون دلار رسیده، شاهد افزایش 11درصدی نسبت به سال 1386 هستیم. نرخ دلار در این بازه زمانی
9667 ریال ذکر شده که نسبت به سال 1386 معادل 3.3درصد افزایش یافته است. آمارها گویای این است که افزایش نرخ ارز در این سال اثر مثبتی بر افزایش صادرات غیرنفتی (با احتساب میعانات گازی) داشته است. همچنین مطابق آمارها، اثر مثبت افزایش نرخ ارز بر روند رو به رشد صادرات غیرنفتی طی سال‌های 90- 1388 نیز مشاهده می‌شود. اما با این حال، در برخی سال‌های مورد اشاره شاهد اثر منفی نوسانات ارزی بر میزان صادرات کشور نیز هستیم. به‌طوری‌که مطابق آمار ارائه شده، طی سال ۱۳۹۱ که نرخ ارز به‌طور ناگهانی بیش از ۹۰درصد افزایش یافت صادرات حتی با کاهش افت 5درصدی همراه بوده است.
مدیرکل دفتر خدمات بازرگانی سازمان توسعه تجارت در گفت‌وگو با ایسنا، در تحلیل این روند گفته بود: بخش قابل‌توجهی از این موضوع به افزایش هزینه‌های ناشی از واردات در بازه زمانی کوتاه‌مدت مربوط می‌شود. بنابراین اگرچه صادرات نسبت به تغییرات نرخ ارز معمولا عکس‌العمل‌های مشخصی نشان می‌دهد، اما این عکس‌العمل‌ها عمدتا براساس تغییرات معین و قابل پیش‌بینی نرخ ارز حاصل می‌شود و شوک‌های ناگهانی ارز بعضا آثار معکوس و متناقض بر رفتار تجار و بازرگانان خواهد داشت. سخنان فرهاد نوری نشان می‌دهد با وجود آنکه بالا بودن نرخ ارز به نفع صادرات تمام می‌شود، اما نوسان نرخ ارز می‌تواند ترمزی برای رشد صادراتی ناشی از افزایش قیمت ارز باشد. بازدهی مثبت شرکت‌های صادرکننده در بازار سرمایه هم عامل دیگری است که نشان می‌دهد افزایش نرخ دلار احتمالا به افزایش صادرات کشور ختم می‌شود. از طرفی، اما پرهام صادقی اقتصاددان بر این باور است که افزایش نرخ ارز، علاوه بر تجار و بازرگانان، اثرات نامطلوبی هم بر مصرف‌کنندگان داخلی بر جای می‌گذارد. او در گفت‌وگو با «تعادل» می‌گوید: بخشی از این موضوع به افزایش قیمت کالاها و اقلام واسطه‌یی و نیز کالاها و اقلام سرمایه‌یی ربط دارد.
به گفته او، افزایش نرخ دلار، قیمت آن دسته از کالاهای واسطه‌یی که بعدها در تولید کالاهای نهایی نقشی بسزا ایفا می‌کنند را افزایش می‌دهد. در نتیجه، واردات گرانتر به تولید گرانتر داخلی منتهی می‌شود.
این درنهایت هم به ضرر مصرف‌کننده است، هم رقابت‌پذیری جهانی تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی در بازارهای جهانی از دست می‌رود. صادقی همچنین معتقد است که شوک‌های ارزی اثر معکوسی بر رونق صادرات خواهد داشت. چراکه به گفته او، نوسان نرخ ارز نشانه‌یی از بی‌ثباتی در اقتصاد است که این سیگنال را به سرمایه‌گذار می‌دهد که ریسک سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد را به جان نخرد. از طرفی، مادامی که نرخ ارز افزایش می‌یابد، برخی تجار که در دوران رکود، دچار ضرر و زیان شده‌اند، سرمایه خود را به فعالیت‌های واسطه‌گرایانه‌یی مانند خرید و فروش ارز، سکه یا موارد مشابه سوق دهند.
صادرات 10 ماهه و نرخ ارز
در بخش دیگری از این گزارش، «اثر نرخ ارز در روند تجارت با مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران در 10 ماهه منتهی به دی سال 96» مورد تحلیل قرار گرفته است. آمار منتشر شده از تجارت خارجی ایران نشان می‌دهد، آنگاه که نرخ ارز به‌صورت منطقی و طبیعی افزایش یافته اثر مثبتی بر افزایش حجم صادرات ایران داشته است. جزئیات این تحلیل آماری نشان می‌دهد، «چین» همچنان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است که نه تنها بیشترین میزان واردات ایران از این کشور صورت می‌گیرد که بیشترین صادرات غیرنفتی ایران نیز روانه این کشور می‌شود. به‌طوری‌که ایران در 10 ماهه منتهی به دی سال 96، بیش از 28 میلیون و 186هزار تن کالای غیرنفتی به این کشور صادر کرده که ارزش این کالاها 7میلیارد و 422میلیون دلار بوده است. یعنی صادرات به چین، به تنهایی حدود 26.87درصد از مجموع صادرات غیرنفتی ایران در این مدت را شکل می‌دهد. ارزش دلاری آن حدود 20.01درصد و میانگین قیمت هر تن کالای صادراتی ایران به چین در این مدت، حدود 263دلار بوده که از نظر ارزش دلاری، نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش 11.5درصدی را تجربه کرده است. با این حال، وزن کالاهای صادراتی ایران در همین مقایسه زمانی، حدود 4.8درصد کاهش داشته است. این بدان معناست که در قیاس با مدت مشابه سال 1395، ایران کالاهایی با ارزش افزوده بالاتر به چین صادر کرده است.
«امارات‌متحده‌عربی» که عمده‌ترین شریک تجاری ایران طی یک دهه اخیر به‌شمار می‌رود، جایگاه دوم در مقاصد ایران را در این بازه زمانی به نام خود ثبت کرده است. اگرچه این کشور نقش عمده‌یی در صادرات مجدد (re-exportation) به مقصد ایران دارد، اما همچنان مقصد مهمی برای کالاهای صادر شده از ایران هست. چراکه مطابق آمارها، تجار ایرانی در این بازه زمانی توانسته‌اند
5 میلیارد و 135میلیون دلار کالا روانه بازارهای این کشور کنند که در مقایسه با مدت مشابه سال 95 از نظر ارزشی کاهش حدود 18.9درصدی را نشان می‌دهد. این در شرایطی است که میانگین قیمتی آن در این بازه زمانی نسبت به مدت مشابه سال 95، با رشد 14درصدی مواجه بوده است. «عراق» سومین مقصد کالاهای صادراتی ایران در این بازه زمانی یاد شده محسوب می‌شود که تجار این کشور 5 میلیارد و 40 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده‌اند. میانگین قیمت هر تن کالای صادراتی ایران به چین در این مدت، حدود 476 دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل افت 12درصدی را نشان می‌دهد، اما صادرت به این کشور از نظر ارزش دلاری نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایشی 13.59درصدی داشته است.
«کره‌جنوبی» دیگر مقصد کالاهای صادراتی ایران در 10ماهه منتهی به دی سال 1396 به‌شمار می‌رود که تجار ایرانی 3 میلیارد و 412 میلیون دلار کالا روانه بازارهای این کشور کردند. میانگین قیمت هر تن کالای صادراتی ایران به چین در این مدت، حدود 412دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل رشد 5درصدی داشته است. از طرفی ارزش دلاری صادرات به این کشور در این بازه زمانی نیز با رشد
9.20درصدی روبه‌رو بوده است. «ترکیه» که پنجمین مقصد صادراتی ایران است در این 10 ماهه اولیه سال 1396 توانسته 3 میلیارد و 155میلیون دلار کالا از ایران وارد کند که میانگین قیمت هر تن کالای صادراتی به ترکیه در این بازه زمانی، حدود 328دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل افت 10درصدی را تجربه کرده است. اما با این حال ارزش دلاری صادرات به این کشور نیز با رشد 8.15درصدی مواجه بوده است. مطابق آمارها، 10مقصد صادراتی ایران را می‌توان «چین، امارات‌متحده‌عربی، عراق، کره‌جنوبی، ترکیه، هند، افغانستان، پاکستان، تایلند و اندونزی» نام برد.
