گروه تجارت
نسبت وابستگی به صادرات کالاهای اساسی به صورت ارزش صادرات کالاهای اساسی به کل ارزش صادرات کالاها تعریف می‌شود. چنانچه در کشوری این مقدار بالاتر از 60 درصد باشد، کشور در گروه کشورهای درحال توسعه‌یی که به صادرات کالاهای اساسی وابستگی دارند (CDDCs) طبقه‌بندی می‌شود. در گزارش اخیر آنکتاد، وضعیت 9کشور ازجمله «ایران»، «مالدیو»، «هندوستان»، «بوتان»، «سریلانکا»، «افغانستان»، «بنگلادش»، «پاکستان» و «نپال» در زمینه صادرات کالاهای اساسی مورد بررسی قرار گرفته که از سوی معاونت بررسی اقتصادی اتاق تهران منتشر شده است.
این تحلیل نشان می‌دهد طی سال 2015-2014 حدود 41درصد از کشورهای وابسته به صادرات کالاهای اساسی، صادرکنندگان محصولات کشاورزی بوده‌اند، 30درصد صادرکنندگان سوخت و 23درصد صادرکنندگان مواد معدنی، سنگ معدنی و فلزات و تنها 6 درصد از این کشورها به صادرات کالاهای اساسی متنوع می‌پردازند. بیشتر کشورهای آفریقایی(51 درصد) به صادرات کالاهای کشاورزی به علاوه مواد معدنی، سنگ معدن و فلزات وابسته هستند و بیشتر کشورهای صادرکننده سوخت در آسیا و اقیانوسیه(48درصد) به ویژه در آسیای غربی قرار دارند. در این میان وضعیت ایران در مقایسه با کشورهای منطقه آسیای جنوبی بعد از مالدیو وابستگی زیادی به صادرات 3 نوع کالای اساسی دارد و از تنوع صادراتی پایین‌تری برخوردار است. به طوری که مقایسه وابستگی به صادرات کالاهای اساسی ایران بین سال‌های 2010-2009 و 2015- 2014 نشان می‌دهد، کل صادرات کالاهای اساسی از 76میلیارد دلار در سال 2010-2009 به 54.3 میلیارد دلار در سال 2015-2014 کاهش یافته است اما نسبت صادرات کالاهای اساسی به GDP از 17.6درصد در سال 2010-2009 به 12.6درصد در 2015-2014 کاهش یافته است.
اولویت نخست صادرات
براساس این گزارش، ارزش صادرات کالاهای اساسی در کشورهای درحال توسعه از 2.04تریلیون دلار در سال 2010- 2009 به 2.55تریلیون دلار در سال 2015-2014 افزایش یافته است.
براساس این گزارش در سال 2015- 2014 تعداد 91کشور از کشورهای درحال توسعه به‌عنوان کشورهایی که به کالاهای اساسی وابسته هستند در نظر گرفته شده‌اند که این تعداد در سال 2010-2009 معادل 82کشور بوده است.
حال در این بازه زمانی از بین کل کشورهای درحال توسعه‌یی (135) که مورد بررسی قرار گرفتند، تعداد کشورهایی که وابستگی به صادرات کالاهای اساسی دارند از 61 درصد در سال 2010 – 2009 به 68 درصد در سال 2015- 2014 رسیده است و این به معنای افزایش وابستگی کشورها نسبت به صادرات کالاهای اساسی است.
باید درخصوص توزیع منطقه‌یی کشورهای درحال توسعه گفت که در سال 2015-2014 که به صادرات کالاهای اساسی وابسته هستند، آفریقا با 46کشور رتبه اول را به خود اختصاص داده است. بعد از آن به ترتیب آسیا و اقیانوسیه (28کشور) امریکا و کاراییب (17کشور) در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
شواهد نشان می‌دهد که در سال 2015-2014 حدود 41درصد از کشورهای وابسته به صادرات کالاهای اساسی، صادرکنندگان محصولات کشاورزی بوده‌اند 30درصد صادرکنندگان سوخت و 23درصد صادرکنندگان مواد معدنی، سنگ معدنی و فلزات و تنها
6 درصد از این کشورها به صادرات کالاهای اساسی متنوع می‌پردازند.
بیشتر کشورهای آفریقایی (51 درصد) به صادرات کالاهای کشاورزی به علاوه مواد معدنی، سنگ معدن و فلزات وابسته هستند و بیشتر کشورهای صادرکننده سوخت در آسیا و اقیانوسیه (48درصد) به ویژه در آسیای غربی قرار دارند.
مقاصد عمده صادراتی
درخصوص تمرکز بالا بر صادرات تعداد معدودی از محصولات در سال 2015-2014 از 91کشور وابسته به کالاهای اساسی 73کشور متکی به صادرات حداکثر 3 کالای اساسی بوده‌اند که این 3 کالا بیشتر از 60 درصد کل ارزش صادرات کالاهای اساسی آنها را به خود اختصاص داده است. به ویژه این تمرکز در کشورهایی همچون آسیا و اقیانوسیه و آفریقا به نسبت بیشتری مشاهده می‌شود.
از سوی دیگر اتحادیه «اروپا» و «چین» دو مقصد اصلی صادرات کشورهای وابسته به صادرات کالاهای اساسی هستند که تقریبا 25درصد از کل صادرات کالاهای اساسی از آسیا و اقیانوسیه و یک‌سوم از صادرات کشورهای منطقه آفریقا به این دو منطقه صادر می‌شود. تجارت درون منطقه‌یی نیز سهم مهمی در تجارت کشورهای درحال توسعه وابسته به کالاهای اساسی دارد؛ به‌طوری که تجارت درون منطقه‌یی 11درصد از کل صادرات کالاهای اساسی در آفریقا، 13درصد در آسیا و اقیانوسیه و 16درصد در امریکای لاتین و کاراییب را در بر می‌گیرد.
کشورهای درحال توسعه وابسته به صادرات کالاهای اساسی عمدتا کشورهای واردکننده خالص مواد غذایی نیز هستند. تقریبا دو سوم این کشورها در سال 2009 تا 2014 واردکننده خالص مواد غذایی بوده‌اند.
ارزش واردات مواد غذایی در این گروه کشورها از 67.8 میلیارد دلار در سال 2010-2009 به 95.2میلیارد دلار در سال 2015-2014 رسیده که بیش از 40درصد رشد داشته است. در سال 2014 دو سوم کشورهای درحال توسعه وابسته به صادرات کالاهای اساسی دارای شاخص توسعه انسانی پایین و متوسطی بوده‌اند که در آفریقا 93درصد این کشورها و در آسیا و اقیانوسیه 52 درصد دارای شاخص توسعه انسانی پایین و متوسطی هستند اما کشورهای درحال توسعه وابسته به کالاهای اساسی در امریکای لاتین و کاراییب 77درصد از سطح بالای شاخص توسعه انسانی برخوردار هستند و تقریبا هیچ یک از کشورهای درحال توسعه وابسته به صادرات کالاهای اساسی شاخص توسعه انسانی پایین ندارند.
باید گفت در این گزارش وضعیت 9کشور ازجمله ایران، مالدیو، هندوستان، بوتان، سریلانکا، افغانستان، بنگلادش، پاکستان و نپال در زمینه صادرات کالاهای اساسی پرداخته شده است.
در این بررسی، ایران در مقایسه با کشورهای منطقه آسیای جنوبی، بعد از مالدیو، دارای وابستگی زیادی به صادرات 3 کالای اساسی است. با وجود اینکه نسبت صادرات کالاهای اساسی به GDP ایران نسبتا بالاست و در مقابل تنوع کالاهای اساسی صادراتی نیز پایین است بنابراین سهم بالایی از تولید ناخالص داخلی ایران وابسته به صادرات 3 کالای اساسی دارد. سهم ایران از کل صادرات کالاهای اساسی کشورهای درحال توسعه در سال 2015-2014 حدود 2.1درصد است که در مقایسه با رقم 3.7درصد سال 2010-2009 کاهش یافته است.
افزایش واردات مواد غذایی در ایران
از این رو 72درصد از ارزش صادرات کل کالایی کشور در سال 2015-2014 مربوط به صادرات کالاهای اساسی است که در مقایسه با بسیاری از کشورهای آسیایی ازجمله هندوستان و پاکستان بالاتر است. بخش عمده‌یی از تنزل ارقام مربوط به وضعیت صادرات کالاهای اساسی ایران مربوط به کاهش بهای جهانی نفت خام است و اتفاق قابل توجهی در زمینه افزایش تنوع کالاهای صادراتی ایران و کاهش اتکا به صادرات نفتی صورت نگرفته است. همچنین باید اشاره کرد که سهم واردات مواد غذایی از کل واردات کالاهای اساسی ایران در سال 2015-2014 برابر با 66 درصد است که این رقم در ایران در مقایسه با سایر کشورهای آسیای جنوبی بالاتر است. حدود 7درصد از کل ارزش صادرات کالاهای اساسی ایران به مواد غذایی اختصاص دارد که در مقایسه با پاکستان 78درصد به طور قابل توجهی پایین‌تر است.
سهم صادرات مواد خام کشاورزی در ایران نیز از کل ارزش صادرات کالاهای اساسی حدود یک درصد است که دلیل اصلی آن سهم غالب صادرات سوخت در صادرات کالاهای اساسی کشور است. صادرات سوخت در سال 2015-2014 سهمی برابر با 84درصد از ارزش صادرات کالاهای اساسی ایران را به خود اختصاص داده که این رقم در سال 2010-2009 برابر با 90درصد بوده است.
از سوی دیگر سهم صادرات مواد معدنی، سنگ معدن و فلزات از ارزش صادرات کالاهای اساسی را در سال 2015-2014 نشان می‌دهد که برابر با 8درصد است که نسبت به سال 2010-2009 رشدی برابر با 60 درصد داشته است.
