توافق چند مرحله‌ای و مساله پساتوافق

یوسف  مولایی

اسناد و شواهد حاکی از آن است که مذاکرات هسته‌ای ایران با کشورهای 1+4 و امریکا به مراحل حساس و نهایی خود نزدیک شده است. در این برهه، بخش قابل توجهی از پرانتزها بسته شده و انشای توافق نیز به نگارش درآمده است. تنها زمانی نیاز است تا طرفین، موافقت کامل مقامات سیاسی ارشد خود را اخذ کرده و زمینه پذیرش افکار عمومی را برای اعلام رسمی توافق مهیا کنند. با توجه به اینکه هنوز متن توافق منتشر نشده است، تحلیلگران نمی‌توانند در خصوص جزییات توافق، اعلام نظر کنند، اما برخی جزییات به نقل از منابع آگاه که نامشان نیز فاش نمی‌شود در خبرگزاری‌های بین‌المللی مطرح است که بخشی از دورنمای توافق احتمالی را نظیرسازی می‌کنند. مشخص است که مطالبه اصلی ایران، رفع کامل تحریم‌های اقتصادی است و در نقطه مقابل نیز امریکا خواستار بازگشت ایران به تعهدات برجامی برای کاهش فعالیت‌های هسته‌ای است. همانطور که امریکا مخالف رفع کامل تحریم‌های اقتصادی علیه ایران است و استمرار بخشی از  تحریم‌ها را برای تداوم گفت‌وگوها ضروری می‌داند، ایران نیز تلاش می‌کند تا دایره فعالیت‌های مرتبط با دانش هسته‌ای خود را ارتقا دهد و گزاره‌های افزونتری را به نفع خود در توافقنامه ثبت کند. از نظر محدوده فعالیت هسته‌ای ایران در حوزه غنی‌سازی و انباشت اورانیوم غنی شده، احتمالا اجازه پیدا خواهد کرد که غنی‌سازی را تا محدوده 5درصد ارتقا دهد که به نسبت قبل افزایش نسبی در این حوزه است. امریکا هم در گام نخست اجازه خواهد داد دارایی‌های مسدودی ایران در سایر کشورها، عودت داده شودو در مرحله بعد زمینه ورود ایران به بازار نفت فراهم می‌شود. از سوی دیگر در حوزه تکنولوژی مورد استفاده ایران نیز چانه‌زنی‌هایی انجام شده است تا ایران از سانتریفیوژ‌های نسل جدید‌تر استفاده کند، ضمن اینکه در بخش انبارکردن اورانیوم غنی شده نیز توافقاتی انجام شده است. مجموعه این موارد بخشی از مطالباتی است که ایالات متحده خواستار دستیابی به آن است. به هر حال بایدن در حوزه سیاست خارجی هنوز نتوانسته، دستاورد قابل توجهی از خود ثبت کند. احیای برجام این فرصت را برای بایدن ایجاد می‌کند تا در آستانه انتخابات کنگره، برگ بنده‌ای را به زعم خود رو کند. ایران اما خواستار بهبود وضعیت تحریم‌های اقتصادی است و تا زمانی که تضامین لازم برای بهبود شاخص‌های اقتصادی‌اش ارایه نشود، پای هیچ برگه توافقی را امضا نخواهد کرد. برای حل این تناقضات به نظر می‌رسد دو طرف پذیرفته‌اند که تفاهم را به صورت چند مرحله‌ای دنبال کنند. یعنی ایران به صورت گام به گام بازگشت به تعهدات هسته‌ای خود را محقق کند و در نقطه مقابل، ایالات متحده نیز روند لغو تحریم‌های هسته‌ای را به صورت چند مرحله‌ای انجام دهد. این محتمل‌ترین گزاره‌ای است که از منظر تحلیلی برای تشریح وضعیت موجود می‌تواند به کار گرفته شود. دراین میان یکی از پرسش‌هایی که در محافل کارشناسی کشور پیرامون دورنمای مذاکرات وجود دارد، مرحله پساتوافق است. موضوعی که وزیر امور خارجه ایران در اجلاس داووس نیز به آن اشاره کرد. بسیاری می‌خواهند بدانند، آیا امکان تداوم گفت‌وگوها میان ایران و کشورهای 1+4 و امریکا بر سر سایر مسائل وجود دارد یا خیر؟ این گزاره با توجه به نحوه مواجهه امریکا با مقوله رفع تحریم‌ها، بسیاری جدی است. به نظر می‌رسد، مقاومت امریکا برای لغو مرحله به مرحله تحریم‌ها برآمده از این راهبرد کلی است که ایالات متحده مایل است، بعد از احیای برجام، زنجیره گفت‌وگوها را همچنان استمرار بخشیده و پیرامون سایر موضوعات منطقه‌ای، موشکی و... با ایران گفت‌وگو (حتی به صورت غیرمستقیم) کند. هرچند شاید بتوان گفت‌وگو در خصوص برخی مسائل از جمله مسائل منطقه‌ای را متصور شد، اما در خصوص توان موشکی و مسائل مرتبط با حقوق بشر، ایران هرگز محدودیت‌های مورد نظر غرب را به رسمیت نمی‌شناسد. تنها ممکن است در خصوص تبادل زندانیان دو طرف اقداماتی را صورت دهند و قدم‌هایی را در این زمینه بردارند. اما باید توجه داشت، هیچ توافقی در صحنه مناسبات بین‌المللی وجود ندارد که بتوان در خصوص استمرار آن تضامین بلندمدت صادر کرد.تنها منافع ملی کشورها است که می‌تواند زیربنای تداوم توافقات و گفت‌وگوها تلقی شود. بنابراین برای تحلیل چشم‌انداز آینده توافق ایران با طرف‌های مقابل باید منتظر تحولات آتی در نظام بین‌الملل، شرایط سیاسی داخلی کشورها و نهایتا میزان پایبندی هر کدام از طرف‌ها به مفاد توافق باشیم.