تعادل| آمارهای رسمی حاکی از افزایش صادرات نفت ایران طی حدود یک سال گذشته و در پی آن افزایش درآمدهای نفتی است. اگر چه آمار رسمی از میزان افزایش درآمدهای نفتی طی دو ماه گذشته وجود ندارد، اما بی‌گمان در پی تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، رشد درآمدهای نفتی کشور با توجه به جهش قیمت جهانی نفت (عبور از مرز 100 دلار) از اوایل اسفند ماه سال گذشته بیشتر شده است. در عین حال، انتظار می‌رود با دستیابی به توافق هسته‌ای، دلارهای نفتی بلوکه شده ایران در کشورهای خارجی نیز به کشور بازگردانده شوند. در چنین شرایطی است که اغلب اقتصاددانان مطرح کشور، فارغ از اختلاف دیدگاه‌های موجودی که با هم دارند، نسبت به پول‌پاشی و ارزپاشی که به معنی جولان واردات کالاهای مصرفی در بازارهای داخلی کشور است، هشدار داده و می‌دهند.
دکتر فرشاد مومنی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی نیز در تازه‌ترین اظهارات خود با مرور سیاست‌های دکتر محمد مصدق در مواجهه با زیاده‌خواهی قدرت‌های بزرگ، بر تاسی و تکیه بر آرای مصدق در شرایط کنونی کشور تاکید کرده است و در عین حال، نسبت به دیدگاه‌های واردات‌محور هشدار داده است. او همچنین با اشاره به بودجه سال جاری کشور، خطاب به مسوولان «صمیمانه و خاضعانه» هشدار داده است که این بازی جدیدی که تحت عنوان تهاتر مطرح شده است یک بدعت خطرناکی است که می‌تواند ما را دچار پدیده حاکمیت‌زدایی افسارگسیخته کند.
«نفت، ملی شدن و کودتا از زاویه‌ای دیگر» موضوع تازه‌ترین نشست مجازی موسسه دین و اقتصاد با سخنرانی دکتر فرشاد مومنی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی است.
آنگونه که پایگاه خبری جماران گزارش کرده است، این اقتصاددان در این نشست با بیان اینکه در چارچوب شرایط داخلی کشورمان با بحران‌های پرشمار اقتصادی-اجتماعی روبرو هستیم، گفت: به اعتبار آشوبناکی غیرمتعارفی که منطقه ما دارد و تهدیدهایی که از ناحیه قدرت‌های بزرگ متوجه تمامیت ارضی ما است نشان‌دهنده این مساله است که بازگشت به تجربه ملی شدن نفت به مثابه یک کوشش مبتنی بر یک جنبش ملی فراگیر که در دوران خودش پیشگام بود و جهان را با اعجاب روبرو کرد می‌تواند برای ما عبرت‌آموزی‌های بزرگی را به همراه داشته باشد.
مساله بسیار حیاتی و مهمی که در این زمینه وجود دارد این است که نوعی تغییرات و بدعت‌ها در سند لایحه بودجه سال 1401 هم در نحوه اداره نظام ملی و هم در زمینه نحوه مواجهه با مساله نفت وجود دارد که باعث می‌شود ما تمرکز بیشتری روی این مساله داشته باشیم.
مومنی اظهار کرد: رکن اصلی ایده‌هایی که مصدق برای توسعه ملی دنبال می‌کرد این است که مصدق یک رویکرد معطوف به استقلال ملی را به شکل روزآمد و خارق‌العاده‌ای در دستور کار قرار داد. استدلال اول دکتر مصدق در نفی سیاست موازنه مثبت یعنی امتیازدهی غیرعادی به خارجی‌ها این بود که خارجی‌ها اگر در معرض گرفتن امتیاز قرار بگیرند، زیاده‌خواهی‌شان حد یقف نخواهد داشت. استدلال دوم مصدق در اتخاذ سیاست موازنه عدمی یا موازنه منفی این بود که او با استناد به شواهد پرشمار نشان می‌داد که به محض اینکه به یک قدرت خارجی امتیازات غیرعادی داده شود برای سایر قدرت‌ها نیز حق امتیاز‌گیری ایجاد می‌کند.
مومنی افزود: ما در دورانی که آقای زنگنه وزیر نفت ایران بود بزرگ‌ترین اختلاف اصولی‌مان با ایشان بی‌توجهی‌هایی بود که در جریان قراردادهای نفتی مطرح می‌کردند. وزیر سابق نفت خیلی عریان و علنی مرتبا این بحث را مطرح می‌کردند که ما باید قراردادهایی را پیشنهاد کنیم که برای طرف خارجی جاذبه داشته باشد. ما بر اساس تجربه‌های تاریخی پرشمار این ایده را مشکوک، خسارت‌بار و ضد توسعه‌ای می‌دانستیم و به‌طور مشخص از طریق یک جریان انتقادی اعتلابخش که هم در مورد قراردادهای موسوم به بیع متقابل که در شکل و شمایل جدیدش به نام ای‌پی‌سی مطرح می‌شد کار را به جایی رساندیم که از زبان مقامات کلیدی خود نفت اینها ناگزیر شدند اعتراف کنند که بی‌تدبیری‌ها و کارهای ناشایست و سهل‌انگارانه زیادی در تدوین آن قراردادها صورت گرفته بود. بحث ما این بود که ما باید از موضع منافع ملی شرایط خودمان را تعریف کنیم. استدلال‌های بسیار خارق‌العاده‌ای دکتر مصدق در این زمینه مطرح کرده و انصاف این است که هوشمندی‌هایی او از این زاویه نشان داده شود.مصدق می‌گوید حکومتی که به سمت دست‌نشاندگی و تحت‌الحمایگی متمایل می‌شود خیلی وقیح و فریبکار می‌شود. او می‌گفت وقتی که رضا شاه مزدورانه می‌خواست قرارداد دارسی را تمدید کند ژستش این نبود که ببخشید چاره‌ای نیست بلکه قرارداد سابق را آتش زد و ماجرا را جلو برد.
بزرگ‌ترین میراث مصدق
مومنی بیان کرد: مرحوم میرمصطفی عالی‌نسب به من و بقیه شاگردان‌شان می‌گفت در این سرزمین گرامی به هرکسی که زیادی داغ بود و شعارهای تند افراطی می‌دهد مشکوک شوید زیرا احتمال پیوند غیرمتعارف با خارجی‌ها اصلا کم نیست. از نظر شیوه حکمرانی مصدق بزرگ‌ترین میراثی که برای ایرانیان باقی ماند این بود که از قدرت‌های بزرگ مستقل باشید خوب دقت داشته باشید که به هیچ‌وجه آن استقلال مترادف با انزواجویی نیست. شاید شاه‌بیت کاری که دکتر مصدق در ارایه یک ایده توسعه‌‌خواهانه اعتلابخش در زمینه استقلال ملی داد این بود که با مجموعه تدارکات و تمهیداتی که اهتمام ورزید توانست در زمینه تراز تجاری غیر نفتی رکوردی ثبت کند که ازآن زمان تا امروز این رکورد تکرار نشده است.
وی افزود: طی دو- سه دهه گذشته از این عبارت در ساختار قدرت ایران کم شنیده نشده که اگر ما می‌خواهیم بقا داشته باشیم و حکومت‌های قدرت‌های بزرگ به ما کاری نداشته باشند باید منافعمان را به منافع آنها گره بزنیم اما این را نمی‌فهمند یا نخواستند بفهمند که تا زمانی شما بنیه تولید خودتان را ارتقا نداده باشید قدرت چانه‌زنی ندارید. ما در تاریخ معاصرمان گواه بزرگ‌تر از تجربه اعلام پوچ و فاقد کارکرد بی‌طرفی در جنگ‌های اول و دوم را نداریم.
نجات کشور با توجه به عملکرد مصدق
استاد اقتصاد دانشگاه علامه با تاکید بر اینکه باید به اهتمام دکتر مصدق به شفاف‌سازی فرایندهای تصمیم‌گیری و تخصیص منابع در ساختار قدرت توجه شود، گفت: به اهتمامی که او در زمینه آزادی مطبوعات، استقلال بخشی به نهاد علم و به ویژه دانشگاه داشت نیز باید توجه شود. که اگر یک حکومتی صادقانه و شرافتمندانه بخواهد از موضع عزت نفس و استقلال ملی کشورش را اداره کند باید ببیند چه لوازمی نیاز است. از این دریچه من عرض می‌کنم که مراجعه به عملکرد دکتر مصدق که بر محور مثلث شفاف‌سازی فرآیندهای تصمیم‌گیری و تخصیص منابع، مشارکت‌پذیری فراگیر و مولد از سوی مردم هم در ساحت سیاست و هم در ساحت اقتصاد و هم نظارت‌پذیری همه ارکان حکومت بنا شده است می‌تواند مایه نجات ما از شرایط بسیار خطیر و پیچیده کنونی هم باشد. مصدق عالمانه و به صورت عمیق در آن زمان این مساله را مطرح می‌کرد که موازنه مثبت و امتیازدهی به قدرت‌های بزرگ ضد توسعه ضد امنیت و ضد تمامیت ارضی کشور است و مردم را هم مایوس و سرخورده می‌کند.
بحث بر سر این است که امروز حکومتگران و استراتژیست‌ها باید حواس‌شان جمع باشد که حتی ماجرای تهاجم رذیلانه و جنایتکارانه روس‌ها به اوکراین را در کادر هژمونیک اصلی که بین امریکا و چین است به عنوان دریچه تحلیل‌های خودشان قرار بدهند. ماجراهای پرشماری در این زمینه وجود دارد که لازمه آن این است که اصحاب خرد و دانایی و متخصصان امور استراتژی و اقتصاد سیاسی بین‌المللی اسناد امنیت ملی و امنیت تجاری و امنیت دفاعی امریکا و چین را طی 10 سال گذشته با دقت با مردم ایران در میان بگذارند. مومنی با انتقاد از عملکرد برخی رسانه‌های ملی در خصوص روابط ایران و دیگر کشورها گفت: چرا بحث‌ها به صورت کارشناسی در دستور کار قرار نمی‌گیرد؟ ما امریکاشناس‌ها، چین‌شناس‌ها و روس‌شناسان ممتاز داریم. بنابراین ما باید به این مساله حساس باشیم که اقتصاد سیاسی بین‌المللی را با پیچیدگی‌ها و زوایایی که حول محور استفاده سوء از نفت، دلار و طلا به عنوان ابزارهای تنظیم‌گر در آن منازعه هژمونیک قرار می‌گیرد را بررسی کنیم. من حکومتگران گرامی را دعوت می‌کنم کسانی که صلاحیت دارند و چاپلوس و خودشیرین نیستند را فرا بخوانند و از آنها بپرسند که چرا برای افزایش اتکا به عایدات صنعت استخراجی تک محصولی از الفاظی مثل بیماری هلندی و نفرین منابع استفاده شده است؟ پاسخ این است که یک فرد ناشی ممکن است فکر کند، افزایش ناگهانی و چشمگیر عایدات ارزی برای او امکان ارضای جاه‌طلبی‌ها و فسادها وخود مطلق‌انگاری‌ها را فراهم می‌کند اما آنهایی که می‌خواهند جامعه‌شان را با سرپنجه خرد و تدبیر و علم اداره کنند اسمی که روی این پدیده گذاشته‌اند این است که وقتی که یک شکوفایی درآمدی ایجاد شد اصل بر این است که ما در معرض بیماری و فروریختگی قرار می‌گیریم مگر اینکه خیلی هوشمندانه در این زمینه برخورد بکنیم.
مافیا می‌گوید راه نجات در واردات است
او همچنین افزود: مافیاها در این شرایط به حکومتگرها می‌گویند که راه نجات شما واردات است و برای اینکه آن واردات ضدتوسعه و مخرب ایجاد شود، اینها یک توجیهاتی می‌تراشند. می‌گویند که ما می‌خواهیم رقابت‌پذیری و ارتقای کیفیت را از طریق واردات و آزادسازی واردات خودرو دنبال کنیم. خوب دقت بکنید که این آزاد‌سازی‌ها حد یقف ندارد و باید همه بفهمند که ما دارای عایدات ارزی نامحدود و بی‌انتها نیستیم. بنابراین اگر امروز این باب را برای خودرو باز کردید فردا برای موبایل و لوازم خانگی باز کردید آیا آنقدر می‌توانید جلوتر از بینی خودتان را ببینید و بفهمید که کل دارایی‌های ارزی شما تا کجا می‌تواند پشتیبان این سهل‌انگاری فاجعه‌ساز باشد؟ من از کارشناسان گرامی اقتصاد انرژی خواهش می‌کنم که به تصمیم‌گیران ناپخته و بعضا فاقد صلاحیت تخصصی ما آموزش بدهند که بی‌ثباتی قیمت این نفت و گاز نسبت به همه کالاهای دیگری که در دنیا مبادله می‌شود دو برابر مجموع کل نوسان‌هایی است که در مورد قیمت سایر کالاها و خدمت‌ها وجود دارد یعنی ماجرا این است. فردا به هر دلیل در چارچوب اقتضائات منازعات هژمونیک همان‌هایی که امروز تصمیم گرفتند قیمت نفت را افزایش بدهند بعدا قیمت‌ها را کاهش دهند شما می‌خواهید چکار کنید؟ عضو هیات علمی دانشگاه علامه مساله حیاتی دیگر را مساله تهاتر نفت در لایحه بودجه 1401 عنوان کرد و گفت: صمیمانه و خاضعانه هشدار می‌دهم که این بازی جدیدی که تحت عنوان تهاتر مطرح شده یک بدعت خطرناکی است که می‌تواند ما را دچار پدیده حاکمیت‌زدایی افسار گسیخته کند. وقتی که شما مرجع فروش نفت را متنوع می‌کنید یک اقدام بسیار خطرناک فسادزا را مرتکب شده‌اید که حتی برای امور دفاعی و امنیتی هم می‌تواند خطرایجاد کند. من از اصحاب خرد و دانایی خواهش می‌کنم که همگی در این زمینه کمک کنند و در زمینه ظهور عدم شفافیت‌های غیرعادی در قراردادهایی که در حیطه نفت و گاز منعقد می‌شوند نیز هشدار بدهند.
ماجرای میدان گازی چالوس را شفاف کنید
من در این خصوص بدون اینکه الان قضاوتی کنم از همه می‌خواهم که حکومتگران گرامی را مجاب کنید آنچه درباره طول و عرض و چشم‌انداز میدان گازی چالوس مطرح است را شفاف کنند. بر اساس گفته‌ها (اگر برآوردها درست باشد) بیش از 50 درصد نیاز اروپایی‌ها را می‌توان از طریق این میدان تامین کرد. پرسش بنیادین این است که آیا صحت دارد سهم بسیار قابل اعتنایی از این امتیاز مربوط به این میدان به شرکت‌های روسی و چینی داده شده؟ اگر این موضوع صحت دارد جزییات آن را شفاف کنید که چرا باید با این شرکت‌ها قرارداد بسته شود؟ آیا شرکت‌های صاحب صلاحیت‌تر و با وضعیت مناسب‌تر دردنیا نیست؟
وی گفت: مساله بسیار حیاتی دیگری که از نظر عدم شفافیت خیلی اوضاع را مشکوک می‌کند بحث‌هایی است که راجع به قرارداد مربوط به لایه نفتی پارس جنوبی مطرح می‌شود. به‌طور مشخص از وزارت نفت می‌خواهم این مساله را آشکار کنند که چرا در حالی که همه اسناد بالادستی حیطه نفت با منطق‌های بسیار می‌گوید که میدان‌های مشترک در اولویت هستند، شما میدان‌های مشترک را رها کردید و سراغ کارهای فاقد اولویت رفته‌اید؟
