مجید رضا حریری
گزاره‌های مهمی در ارتباط با پیمان شانگهای وجود دارد که می‌بایست از منظر تحلیلی آنها را بررسی کرد. در وهله نخست باید به این نکته اشاره کرد که این پیمان منطقه‌ای در سال‌های ابتدای قرن21 و حوادث پس از 11سپتامبر و گسترش رویکردهای افراطی و تروریستی گروه‌های سلفی تشکیل شده است. با توجه به اینکه بخشی از کانون‌های اصلی رویکردهای افراطی سلفی در آسیای میانه، چچن و به صورت بالقوه در استان سین‌کیانگ چین وجود داشت، این پیمان‌نامه در آغاز بر اساس رویکردهای امنیتی و سیاسی تشکیل شد تا راهکارهایی برای مقابله با این رویکردهای تروریستی پیدا کند و آنها را به کار بگیرد. اما در سال‌های بعد، آرام‌آرام وجه بارز این پیمان بر اساس افکار چین برای احیای جاده ابریشم که در فضای رسانه‌ای با عنوان ایده «کمربند و جاده»مطرح شده بود، نقش این سازمان به عنوان عاملی برای گسترش نفوذ اقتصادی چین از غرب چین به غرب جهان تغییر حالت پیدا کرد. واقعیات تحلیلی نشان می‌دهد که بین چین و امریکا در نواحی شرقی چین (قسمت آسیاپاسیفیک و دریای چین جنوبی) همواره ظرفیت بروز کنش و واکنش سخت سیاسی و نظامی وجود داشته است. واقعیت‌هایی که امروز نیز نشانه‌های آن کاملا پدیدار شده و امریکا از طریق انعقاد پیمان‌های منطقه‌ای با استرالیا و انگلیس تلاش می‌کند، کانون‌های آن را به نفع خود مستحکم کند. بنابراین چین از طریق ارتباط غرب چین با غرب عالم تلاش می‌کند، ظرفیت‌های ویژه‌ای را برای خود در این رویارویی ایجاد کند. این روند بر اهمیت پیمان منطقه‌ای شانگهای و تقویت ابعاد اقتصادی آن افزود . و اما ایران نیز از سال 2005 همواره درخواست برای عضویت دایم در این سازمان را مطرح کرده، ولی این روند عضویت دایم بنا به دلایلی هرگز محقق نشد. امسال با توجه به تحولات افغانستان از یک طرف و همچنین انعقاد سند همکاری 25ساله با چین و روابط راهبردی با روسیه از سوی دیگر، شرایطی ایجاد شد تا ایران به عضویت دایم این پیمان درآید. باید توجه داشت که بیش از 40درصد جمعیت دنیا با حضور 2کشور پرجمعیت جهان (چین و هند) عضو این پیمان هستند. از سوی دیگر بخش قابل توجهی از مساحت جهان در این منطقه قرار دارد. کشورهایی مانند روسیه، هند، پاکستان، ایران، قزاقستان و... همگی کشورهایی دارای وسعت‌هایی بالا هستند که اغلب از نقش استراتژیک نیز در آسیا و اوراسیا برخوردارند. باید به این نکته هم توجه کرد که بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر انرژی (ایران و روسیه...) در این منطقه عضو هستند. همچنین بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی (هند، چین و...) نیز عضو این پیمان‌نامه هستند.یعنی مصرف‌کنندگان و تولید‌کنندگان بزرگ انرژی در این منطقه حضور دارند. ضمن اینکه مجموعه تجارت اعضا در تجارت بین‌المللی، اعداد و ارقامی حول و حوش سه هزار میلیارد دلار است که ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری ویژه‌ای را به این منطقه می‌بخشد.
بر اساس ارزیابی‌های تحلیلی آینده اقتصاد جهان در آسیا خواهد بود و در چشم‌انداز کشورهای نخست و دوم اقتصاد جهان (چین و هند) عضو این سازمان هستند. وقتی مجموعه این داده‌های اطلاعاتی را در کنار هم قرار می‌دهیم، تصویری از یک پازل مشخص را در بخش‌های امنیتی و اقتصادی نمایان می‌کند که می‌تواند دورنمای روشنی را پیش روی اعضا بگشاید. از منظر ایران اما پیوستن به یک چنین سازمانی یک پوئن است. با توجه به اینکه ایران طی 4دهه گذشته نتوانسته در هیچ سازمان بین‌المللی موثری عضویت پیدا کند، این عضویت، امتیازات بالقوه مناسبی را برای ایران ایجاد می‌کند. برای بالفعل کردن این ظرفیت‌ها نیازمند برخی اقدامات تکمیلی هستیم تا بتوانیم دستاوردهای افزون‌تری کسب کنیم. موضوع مهم دیگر برای ایران آن است که برخی کشورها در پیمان شانگهای وجود دارند که به نوعی با هم دارای تعارض منافع سیاسی و اقتصادی دارند. از جمله هند-چین، هند-روسیه، پاکستان-هند و... کشورهایی هستند که در هر کدام مشکلاتی با یکدیگر دارند. این اتمسفر، فرصتی را برای سایر کشورهای عضو ایجاد می‌کند تا بتوانند از حفره‌های موجود در میان مناسبات ارتباطی اعضا استفاده کنند. ایران نه با هند، نه با روسیه و نه با چین مشکلی ندارد و می‌تواند نقش کانون ارتباطی را برای این کشورها ایفا کند. اما مهم‌ترین گزاره برای ایران در شرایط فعلی حل معضلات برآمده از تحریم‌های اقتصادی است. ایران در ارتباط با تحریم‌ها نیز 2سناریو را برای خود تعریف کرده است. نخست اینکه راهکاری پیدا کند که از طریق مذاکره و گفت‌وگو بتواند تحریم‌ها را لغو کند. برای این راهبرد عضویت در شانگهای با توجه به حضور چین و روسیه به عنوان 2عضو کلیدی گفت‌وگوهای هسته‌ای با کشورهای 1+4 و امریکا می‌تواند تاثیرگذار باشد. راهبرد دیگر ایران در مواجهه با تحریم‌ها آن است که در صورت تداوم تحریم‌ها ایران به دنبال خنثی‌سازی اثرات تحریم‌ها است. در این صورت هم عضویت در شانگهای تاثیرات مثبتی دارد. به مجموعه این گزاره‌ها باید قرار داشتن 2 عضو از کشورهای عضو شانگهای در شورای امنیت سازمان ملل متحد و قرار داشتن 4قدرت هسته‌ای جهان در این سازمان را نیز افزود. بعد از این مرحله، نوبت ایران است که تلاش کند، مجموعه بالقوه دستاوردهای احصا شده که نتیجه سال‌ها فعالیت، تلاش و مذاکره است را به صورت بالفعل درآورد و آنها را در راستای تامین منافع حداکثری ملی خود به کار بگیرد.
