حمیدرضا صالحی
فعالیت‌های اقتصادی انجام شده در دوره برجام در کنار منافعی که برای کشور داشت، درس‌های گرانبهایی را نیز به ارمغان آورد، درس‌هایی که باید در سال‌های آینده و در جریان تعامل با کشورهای خارجی و شرکت‌های بین‌المللی، در دستور کار مقامات تصمیم‌گیر قرار گیرد. یکی از این درس‌ها مربوط به حضور ایران در بازار نفت جهان می‌شود. ایران به عنوان یکی از قدیمی‌ترین اعضای اوپک در طول دهه‌های گذشته در بازار نفت حضور فعالی داشته و بازار مربوط به خود را نیز در اختیار گرفته است. امروز با توجه به این تحریم‌ها، بعضی از کشورها بازار ایران را برای خود کرده‌اند و ما در صورت کاهش تحریم باید در ابتدا فکری برای بازگشت به بازار کنیم، موضوعی که البته با توجه به بازار سنتی ایران در میان کشورهای مختلف جهان، چندان دشوار نخواهد بود اما قطعا نیز به مذاکره و بررسی‌های دقیق دارد. جدای از آن در ماه‌های گذشته، بهای نفت تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا کاهش یافته و تقاضا نیز برای این محصول کمتر شده است، از این رو حتی اگر ایران بتواند بدون محدودیت نفت بفروشد نیز باید بداند که دسترسی به منابع درآمدی آن مانند گذشته، چندان ساده نخواهد بود. در چنین بستری یک اولویت مهم برای کشور حرکت به سمت صادرات محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر است.
امروز بازار مشتقات نفتی و محصولات وابسته به نفت در میان کشورهای مختلف جهان، بازار بسیار بزرگی است و در ایران نیز ظرفیت‌های بالقوه برای نقش‌آفرینی در این حوزه فراوان است. از این رو باید تلاش کنیم در دوره جدید حضور خود را در این بازارها افزایش داده و تکیه به صادرات نفت خام را پایین بیاوریم.
از سوی دیگر یکی از دغدغه‌های مهم مطرح شده در این زمینه، موضوع همکاری با شرکت‌های خارجی است. در دوره برجام، شرکت‌های مختلفی از اروپا و آسیا برای حضور در صنعت نفت ایران اعلام آمادگی کردند و حتی قراردادهایی نیز در این زمینه بسته شد اما متاسفانه به محض بازگشت تحریم‌ها، تمام این شرکت‌ها ایران را ترک کردند.
در دوره جدید برای جلوگیری از تکرار این تجربه، باید نوع قراردادها و سرمایه‌گذاری‌ها را طوری نهایی کرد، که امکان خروج این شرکت‌ها به راحتی فراهم نشود. یعنی یا آنها باید سرمایه‌گذاری‌های بلندمدتی کنند که در صورت خروج از ایران هزینه‌ای گزاف برایشان داشته باشد یا قراردادها به شکلی بسته شود که در صورت اقدام شرکت خارجی برای خروج از ایران، امکان گرفتن خسارت وجود داشته باشد. این امر نه‌تنها در مسیر توسعه زیرساخت‌ها به کشور کمک می‌کند که حتی در صورتی که قصد داشته باشند تحریم جدیدی علیه ایران وضع کنند نیز، صرف بودن این شرکت‌ها، دست دولت‌های خارجی را می‌بندد.
