تعادل | دستیابی به توسعه فناوری با احداث شهرک‌های صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی راهکاری متداول و اثبات شده برای دستیابی به رشد سریع اقتصادی در کشورهای کم درآمد است. از دیگر سو، در این گروه از کشورها احداث شهرک‌های صنعتی مزایای عمده‌ای مانند «ایجاد چارچوب سازمانی یکپارچه»، «خدمات مدرن» و البته «توسعه زیرساخت‌های فیزیکی» به دنبال دارد. این در حالی است که کشورهایی مانند کره جنوبی، ویتنام، چین، سنگاپور و ترکیه، به شکل گسترده‌ای از تجربه ایجاد شهرک‌های صنعتی برای توسعه اقتصادی خود استفاده کرده‌اند. تجربه این کشورها نشان می‌دهد اجرای سیاست‌هایی مانند «خوشه‌سازی شهرک‌های صنعتی»، «ایجاد رویکردی متمرکز برای مدیریت شهرک‌های صنعتی» و «ضابطه‌مند نمودن انتخاب محل، تاسیس و مدیریت شهرک‌های صنعتی »، می‌تواند به تسریع فرآیند اثرگذاری این شهرک‌ها بر توسعه اقتصادی موثر باشد.
توسعه صنعتی به ویژه برای کشورهایی که در مراحل اولیه توسعه هستند، بسیار جذاب است و می‌توان آن را به عنوان ابزاری برای رشد اقتصادی تجویز کرد. ساختار و کارکرد شهرک‌های صنعتی در طول تاریخ شکل‌گیری متناسب با سطح پیشرفت اقتصادی و صنعتی در کشورهای تغییر نموده و از استقرار صنایع کوچک و متوسط با فناوری پایین به تشکیل زیرساخت‌های صنعتی پیشرفته‌تر مانند «مناطق پردازش صادرات» یا «شهرک‌های علم و فناوری» سوق یافته و موجب افزایش رقابت در سطح ملی و بین‌المللی شده است. در ادامه، به تجربه کشورهای کره جنوبی، ویتنام، چین، سنگاپور و ترکیه، در این زمینه اشاره می‌شود.
تجربه کره جنوبی
در اوایل دهه 1960، کره جنوبی یکی از فقیرترین کشورهای جهان بود اما استراتژی دولت این کشور برای توسعه اقتصادی سبب رشد غیرمنتظره‌ای برای این کشور شد. این کشور نخستین برنامه توسعه اقتصادی پنج ساله خود را که در بازه زمانی 1962 تا 1966 اجرایی شد، به منظور دستیابی به رشد اقتصادی پایدار با غلبه بر چالش‌هایی از جمله منابع طبیعی کمیاب، اندازه کوچک بازار داخلی، بخش خصوصی رقابتی و سرمایه محدود کلید زد. از دیگر سو، دولت کره جنوبی به منظور توسعه متوازن صنعتی، در برنامه‌های توسعه اقتصادی خود رویکرد مرحله‌ای را برای توسعه شهرک‌های صنعتی به کار گرفت. در دهه 1960، شهرک‌های صنعتی صادرات‌محور توسعه یافت و هدف از آن حمایت از استراتژی رشد صادرات بود. همزمان، به منظور ایجاد زیرساخت‌های صنایع کلیدی کشور، شهرک «هایبزرگ» برای صنایع سنگین ایجاد شد. تا سال 1970، تمرکز بر توسعه قطب‌های صنعتی در قالب شهرک‌های صنعتی در مقیاس بزرگ و مناطق منتخب انجام شد. از دهه 1980 هم شهرک‌ها با هدف دستیابی به توسعه ملی متوازن و کاهش شکاف‌های منطقه‌ای در سرتاسر کشور ساخته شدند. در دهه 1990، شهرک‌های صنعتی با تکنولوژی پیشرفته در جهت ساختارهای صنعتی توسعه یافت و از سال 2000 به بعد هم انواع مختلف شهرک‌های صنعتی برای پاسخگویی به ساختارهای متنوع صنعتی و انتقال تمرکز به بخش خدمات به کار گرفته شد. یکی از عوامل موفقیت در بهره‌برداری از شهرک‌های صنعتی، ایجاد سازمان جداگانه‌ای است که مدیریت شهرک‌ها را به عهده بگیرد. در کره جنوبی، در مراحل اولیه توسعه شهرک‌های صنعتی، دولت سازمان جداگانه‌ای را برای مدیریت آنها اختصاص داد و مشخصاً «شرکت صادرات صنعتی» را مسوول توسعه و مدیریت شهرک‌ها کرد. از دیگر سو، لازم بود به موازات سرعت رشد صنعتی در سطح ملی، رویکردی متمرکز برای مدیریت شهرک‌های صنعتی اتخاذ شود. به این منظور، «شرکت بازرگانی کره» (KICOX) که مدیریت عمده شهرک‌های صنعتی ملی را به عهده داشت، تأسیس شد. قبل از یکپارچگی مدیریت، تمرکز روی کارکردهای مدیریت شهرک‌ها شامل فروش و مدیریت زمین‌های صنعتی و نیز بهره‌برداری از زیرساخت‌ها از جمله امکانات عمومی بود، در حالی که خدمات پشتیبانی جدیدی مانند حمایت از واحد‌های تازه تأسیس، توسعه و تأمین شهرک‌های صنعتی خاص، پشتیبانی مالی و حمایت از منابع انسانی هم به کارکردهای اصلی KICOX اضافه شدند.
در همین زمینه، خوشه‌سازی شهرک‌های صنعتی و ارتقاء ساختار شهرک‌ها سبب کارکردهای مدیریتی جدید شد و هدف توسعه مدیریت شهرک‌های صنعتی، به کارکردهای حمایتی بیشتر معطوف گردید. به عنوان نمونه، حمایت از ایجاد کارخانه‌هایی برای تقویت رقابت بنگاه‌های اقتصادی مستقر در شهرک‌ها، ایجاد مراکز دانش بنیان صنعتی و خوشه‌های کسب وکار و توسعه و تأمین شهرک‌های صنعتی کوچک و متوسط، از جمله این کارکردها در تجربه کره جنوبی در زمینه ایجاد شهرک‌های صنعتی بوده‌اند.
تجربه ویتنام
اواخر سال 2002، کشور «ویتنام» دارای 71 شهرک صنعتی شامل 67 منطقه صنعتی، 3 منطقه «پردازش صادرات» و یک شهرک با تکنولوژی پیشرفته بود. این در حالی است که در این کشور، برخی از شهرک‌های صنعتی به عنوان بستر مهمی برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی عمل می‌کنند. در این سال 914 پروژه در شهرک‌های صنعتی به تصویب رسید که مجموع سرمایه ثبت شده آنها 9.8 میلیارد دلار بود. این درحالی است که بخش عمده‌ای از پروژه‌ها (حدود 93 درصد) فعال هستند.
در سال 2000 شهرک‌های صنعتی به میزان 21 درصد از تولیدات صنایع تولیدی این کشور و 15 درصد صادرات صنعتی را به خود اختصاص داده‌اند. تاپایان سال 2002 اما شهرک‌های صنعتی ویتنامی توانستند 36 درصد سرمایه‌گذاری خارجی را برای تولیدات صنایع تولیدی جذب نمایند. از دیگر سو، در حالی که شهرک‌های صنعتی نقش مهمی در سرعت بخشیدن به صنعتی شدن دارند، اقتصاد «ویتنام» همچنان کوچک بوده است. بنابراین، جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی از طریق شهرک‌های صنعتی با توجه به استاندارد‌های بین‌المللی نسبتا پایین بوده است.
تا اواسط سال 2016، برابر با 220 منطقه عملیاتی صنعتی و 16 منطقه اقتصادی در مجموع مبلغی حدود 150 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی را جذب کرده‌اند که تقریبا نیمی از کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی وارد شده به این کشور را در بر می‌گیرد. این در حالی است که به دلیل ورود سرمایه‌های خارجی تعداد شهرک‌های صنعتی در ویتنام همچنان افزایش می‌یابد. در سپتامبر سال 2016، مناطق صنعتی در ویتنام به 325 منطقه رسید، حال آنکه دولت این کشور قصد دارد شهرک‌های صنعتی جدیدی در مناطق جغرافیایی مختلف در این کشور ایجاد نماید.
تجربه چین
اصلاحات باز اقتصادی که از سال 1978 در چین شروع شد، عمدتا به شکل تعیین مناطق ویژه اقتصادی در امتداد خط ساحلی این کشور برای سرمایه‌گذاران خارجی بوده است. با این هدف، منطقه ویژه اقتصادی «شنژن» و «زیامن» در سال 1980 و منطقه ویژه اقتصادی «شانگهای» در سال 1981 تاسیس شد. این در حالی است که در چین، غالب شهرک‌های صنعتی، از نوع شهرک توسعه اقتصادی و تکنولوژیکی با سابقه تاریخی زیاد هستند. مشخصه شرکت‌های مستقر در این شهرک‌ها نیز نیروی کار بسیار زیاد، بدون پشتیبانی فنی و معمولا با مشکلات آلودگی فراوان است. اواخر دهه 1980 دوره پررونق چین برای ساخت شهرک صنعتی بود. بسیاری از شهرک‌های صنعتی در این دوره برای تسهیل توسعه صنعتی و سازگاری بهتر با جهانی شدن اقتصادی و تغییرات صنعتی در عصر جدید ساخته شدند. از این پس، شهرک‌های صنعتی در چین تبدیل به مهم‌ترین محرک اقتصادی و به موازات آن نوآوری‌های سازمانی و تکنولوژیکی شده‌اند و سهم مهمی در توسعه اقتصادی شهری چین داشته‌اند. با این حال، شهرک‌های صنعتی که در طول این دوره احداث شدند، با سوء برنامه‌ریزی، تشابه کارکردهای شهری، فقدان حاشیه‌های رقابتی و نقاط ضعف دیگری مواجه بودند. در سال‌های اخیر با تداوم توسعه صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات و تحول بازار اقتصادی چین، این شهرک‌های صنعتی قادر به پاسخگویی به نیازهای تازه نبوده که در نتیجه، بازسازی شهرک‌های صنعتی تبدیل به یکی از زمینه‌های تحقیقاتی مهم برای دانش‌پژوهان چینی شده است. از دیگر سو، در چین سه نوع عمده شهرک صنعتی فعالیت می‌نمایند: «شهرک توسعه اقتصادی و تکنولوژیکی»، «شهرک توسعه فناوری پیشرفته» و «شهرک صنعتی سازگار با محیط زیست». شهرک توسعه اقتصادی و تکنولوژیکی پس از شهرک توسعه فناوری پیشرفته ساخته شده است، تا کیفیت شهرک‌های صنعتی را بهبود بخشد و معمولا فناوری‌محور است. شهرک صنعتی سازگار با محیط به دنبال گرایش جهانی به تولید سبز و کربن پایین توسعه یافته است. هدف از ایجاد این شهرک‌ها، تغییر مدل توسعه شرکت‌های سنتی و تشویق آنها برای هماهنگی با منابع و انرژی است. به عنوان نمونه، شهرک صنعتی «سوژو»، یک نمونه موفق را در توسعه سریع (دعوت از بنگاه‌های اقتصادی خارجی بزرگ، رشد زیاد تولید ناخالص داخلی، تسریح در ارتقای مدیران شهرک صنعتی) ایجاد کرده است. شباهت دو کشور چین و سنگاپور از نظر نظام اقتصادی متمرکز با محوریت مالکیت دولتی، حکومت اقتدارگرا و فرهنگ ملی، سبب شده است تا مدل توسعه سنگاپور راه‌حل مناسبی برای توسعه چین باشد. اما توسعه اقتصادی مبتنی بر ایجاد شهرک‌های صنعتی در سنگاپور چگونه بوده است؟
تجربه سنگاپور
سنگاپور یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری در آسیا و اقیانوس آرام است، زیرا می‌تواند شرکت‌های خارجی که در بازارهای منطقه‌ای مانند چین، ژاپن، کره جنوبی، مالزی و دیگر کشورها فعالیت می‌کنند را به یکدیگر متصل کند. دولت این کشور برای چندین سال پی‌درپی به سرمایه‌گذاران خارجی کمک نمود و به این ترتیب، موفق به ایجاد پارک‌های صنعتی در سراسر این کشور، بر اساس فعالیت شرکت‌ها شد. شهرک‌های صنعتی سنگاپور در مناطق مسکونی این کشور تاسیس شده‌اند و از این نقاط خدمات خود را به سراسر منطقه ارایه می‌دهند. این کشور دارای 6 شهرک صنعتی بزرگ در سراسر اراضی خود است و علاوه بر این، با هدف کمک به شرکت‌های خارجی، چندین سرمایه‌گذار سنگاپوری، شهرک‌های صنعتی در خارج از کشور تاسیس کرده‌اند که خدمات خود را به شرکت‌های توزیع‌کننده محصولات در منطقه، از طریق شهر یا ایالت ارایه می‌دهند.
تجربه ترکیه
صنایع ترکیه، پیش از آنکه شهرک‌های صنعتی تاسیس شوند، با مسائلی مانند پیدا نمودن مکان مناسب، ایجاد زیرساخت و نیز منابع مالی مورد نیاز برای راه‌اندازی شهرک‌ها مواجه بودند. در این کشور، صنایعی که بدون نظم و برنامه در مراکز شهری و روستایی توسعه‌یافته و پراکنده شده بودند، به محیط زیست آسیب می‌رساندند. با هدف حل این مشکلات در برنامه‌های پنج ساله توسعه، احداث شهرک‌های صنعتی مورد توجه قرار گرفت. از سال 1970 سیاست ایجاد شهرک صنعتی در برنامه‌های پنج ساله توسعه توسط سازمان برنامه‌ریزی دولتی تدوین شد. در برنامه‌های توسعه، شهرک‌های صنعتی سه هدف مشخص را دنبال می‌نمودند: نخست رشد متوازن مناطق کشور و تشویق سرمایه‌گذاران برای احداث صنعت در مناطق توسعه‌نیافته، دوم تحقق رشد شهری برنامه‌ریزی شده از طریق انتقال شرکت‌های صنعتی که بی‌ضابطه احداث شده‌اند و استقرار آنها بر اساس برنامه‌ریزی شهری و سوم، سرعت بخشیدن به رشد صنعتی و افزایش اشتغال.
به دلیل عدم تحقق این اهداف و ترجیح شرکت‌های تولیدی جهت فعالیت در مناطق توسعه یافته‌تر ترکیه مانند «مرمره» و «اژه»، در سال 2001 «قانون پارک صنعتی» در پارلمان این کشور به تصویب رسید. هدف از این قانون، ایجاد فرآیند تأسیس، انتخاب محل، مدیریت، امور مالی و ساخت شهرک‌های صنعتی بود. از زمانی که این قانون در سال 2002 به اجرا درآمد، 41 پارک صنعتی تکمیل و آغاز به کار نمودند. در طول این سال‌ها شهرک‌های صنعتی بر اساس مقررات وزارت صنایع و بازرگانی این کشور احداث و به اجرا درآمدند و این در حالی بود که هدف از این قانون، ضابطه‌مند نمودن انتخاب محل، تاسیس و مدیریت شهرک‌های صنعتی به عنوان ابزاری در جهت برنامه‌ریزی شهری و صنعتی شدن بوده است.
