بهاره مهاجری
معاون سردبیر
سون تزو اندیشمند و فیلسوف چینی در کتاب «هنر رزم» می‌گوید اگر احتمال می‌دهید که دشمن حمله می‌کند، حتما آماده باشید. به نظر می‌رسد که این حال و روز ما، برجام و امریکاست. روز شنبه دونالد ترامپ پس از افت و خیز فراوان و توصیه و تهدیدهای اتحادیه اروپا، تعلیق تحریم هسته‌یی ایران را با شروطی امضا کرد.
او در عین حال تاکید کرد چنانچه شروط وی برآورده نشود، این آخرین امضای تعلیق تحریم‌های ایران خواهد بود. ماجرای ترامپ و برجام ظاهرا به این زودی‌ها فیصله نمی‌یابد. او که در دوران انتخابات ریاست‌جمهوری‌اش همواره تاکید کرده بود از برجام خارج می‌شود، فقط یک‌بار (همان روزهای نخست ریاست‌جمهوری‌اش) برجام را امضا کرد و بار دوم آن را به کنگره برگرداند؛ ولی این‌بار همه منتظر بودند ترامپ تعلیق تحریم‌های هسته‌یی جمهوری اسلامی را امضا نکند و از برجام خارج شود چه آنکه نشانه‌های آن نیز در اقتصاد ایران بروز پیدا کرد که نخستین آن قیمت دلار امریکا بود که در بازار آزاد ارز تهران به بیش از 4400 تومان رسید و مرز روانی را شکست.
با این حال، امضای مشروط ترامپ را برای حکمرانان ایرانی باید به مثابه همان پند سون تزو گرفت. هر چند اتحادیه اروپا و در راس آن موگرینی نشان دادند محکم پای برجام ایستاده‌اند ولی از آنجا که ترامپ مورد اعتماد نیست، حتی متحدان امریکا هم به او اعتماد ندارند از این رو ضروری است ایران برنامه‌یی را برای برجام بدون امریکا درنظر بگیرد و سرنوشت آینده کشور را به پایبندی امریکا به برجام گره نزند، زیرا تاکنون ترامپ به هر آنچه در دوره انتخابات ریاست‌جمهوری‌اش وعده داده، عمل کرده است. او قول داد جلوی ورود مهاجران به ایالات‌متحده را بگیرد که گرفت. او وعده داد دیواری بین مکزیک و ایالات‌متحده بکشد، آن هم با پول مکزیکی‌ها که تقریبا با عوارض 20درصدی بر واردات مکزیک به ایالات‌متحده بنیان‌های مالی این دیوار را تامین کرد. ترامپ گفته بود از کنوانسیون آب و هوای پاریس خارج می‌شود که شد. او قول داده بود از پیمان ترانس پاسیفیک خارج می‌شود و خارج شد؛ همچنین وعده داده بود جلوی کار شرکت‌های بزرگ امریکایی در کشورهای دیگر را می‌گیرد تا بازار کار ایالات‌متحده را فعال‌تر کند، این کار را کرد. بنابراین تنها وعده بر زمین مانده او خروج از برجام است که به نظر می‌رسد و احتمال آن می‌رود 120 روز دیگر عملی شود؛ چون شرط و شروط او نه با ساختار برجام می‌خورد و نه با استقلال جمهوری اسلامی ایران.
بر این اساس ایران 120 روز فرصت دارد تا طرحی جایگزین برای خروج امریکا از برجام تدوین کند. در این ارتباط، گره زدن سرنوشت برجام و ایران به خروج امریکا از معاهده، نه تنها بخردانه نیست بلکه می‌تواند تبعات گزافی هم در پی داشته باشد.
از سویی، این فرصت 120 روزه یک فرصت تاریخی برای هزینه‌دار کردن خروج امریکا از برجام است. با این اوصاف، جدا از ضمانت‌های اجرایی برجام، باز هم تمام اطراف معاهده، منافع خود را درنظر می‌گیرند و اگر ایران بتواند منافع مشترک با سایر کشورها را طراحی کند، طبیعتا شانس اینکه یارگیری بهتری نماید، وجود دارد. از میان 6 کشور طرف توافق برجام با ایران، فقط امریکای ترامپ است که با آن سرناسازگاری دارد؛ 5 کشور دیگر نه تنها همسو با برجام هستند بلکه به‌دنبال آنند که ایران از منافع برجام نیز ماحصلی به دست آورد. از همین منظر می‌توان به فاینانس اخیر 5 میلیارد یورویی ایتالیا به ایران یا قراردادهای خودرویی و فروش هواپیمای فرانسه با ایران نگاه کرد. از نگاه اقتصادی هم می‌توان از زاویه دیگری موضوع برجام بدون امریکا را بررسی کرد. بنا بر آخرین آمارها تولید ناخالص داخلی جهان در سال 2016 معادل 75 هزار و 500 میلیارد دلار بوده که ایالات‌متحده با 18 هزار و 620 میلیارد دلار سهمی معادل 24درصد تولید ناخالص داخلی جهان را دراختیار داشته است. از سوی دیگر ارزش تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا، چین و روسیه معادل 30هزار و 400 میلیارد دلار می‌شود. به عبارتی ایران در صورت خروج امریکا از برجام با توان‌های اقتصادی ضعیفی در جهان مواجه نیست؛ شاید تنها چیزی که می‌تواند بر موضوع تحریم‌ها اثر بگذارد، دلار امریکا و تنبیه‌هایی باشد که امریکا می‌تواند بر کشورهای حامی برجام اعمال کند. این دو محور که نباید آنها را دست‌کم گرفت، ازجمله محورهایی است که ایران می‌تواند آنها را در طرح برجام بدون امریکا لحاظ کند. از سوی دیگر باید با گره زدن منافع برجام به منافع بخش خصوصی، امکان استفاده از بهانه‌های سیاسی را از امریکا گرفت. اتحادیه اروپا نشان داده تمایل جدی به استماع اظهارات امریکا درخصوص برجام ندارد. پاسخ‌های تند و شدید موگرینی علیه مواضع ترامپ در حوزه برجام در مقاطع مختلف موید این ادعاست. علاوه بر آنکه کشورهای چین و روسیه هم باتوجه به سابقه، شأن و جایگاه بین‌المللی خود چندان در پی سیاست‌های امریکا نیستند؛ یک نمونه آن موضع‌گیری اخیر لاوروف وزیر امور خارجه روسیه، علیه سخنان ترامپ درخصوص برجام است. خوشبختانه در این وضعیت، خود ترامپ هم با حرف‌ها و سیاست‌هایی که در پیش گرفته، به کمک ایران آمده که اینها در کنار هم بسته‌یی را شکل می‌دهند که تماما به نفع جمهوری اسلامی است؛ در این میان اما مهم آن است که ایران نه تنها نباید دست خود را ببندد بلکه ضرورتا «بسته»یی در صورت خروج امریکا از برجام تدارک دیده باشد؛ بسته‌یی که بتواند «برجام بدون امریکا» را حفظ کند. ماکیاولی معتقد است دو نیروی بزرگ «بخت» و «فضیلت» بر حیات بشری حکومت می‌کنند. بخت نیرویی خارج از اراده انسان است که بر سرنوشت وی تاثیر می‌گذارد؛ اما انسان قادر است زمام سرنوشت خود را با «فضیلت» در دست گیرد و به نسبتی که فضیلت انسان بیشتر باشد، به همان نسبت بر سرنوشت خود سروری خواهد کرد.
