محمود خاقانی کارشناس بین‌المللی انرژی
متخصصانی که بحث تاسیس بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش برای معاملات فرآورده‌های نفتی برای زمینه‌سازی حذف یارانه‌های سوخت و هدفمند کردن یارانه‌های سوخت در بخش‌های دیگر اقتصادی کشور و نیز تعریف ارز نوینی برای تجارت انرژی را دردولت هفتم و هشتم مطرح کردند و از حمایت مرحوم دکتر نوربخش رییس کل وقت بانک مرکزی، سرپرست وقت معاونت امور بین‌الملل و معاونت نفت و گاز حوزه دریای خزر وزارت نفت و... برخوردار بودند، وقتی دولت یازدهم انتخاب شد با خوشحالی با وزارت نفت، وزارت نیرو و نهاد ریاست‌جمهوری مکاتبه کردند تا موضوع را یادآوری کنند. یکی دیگر از اهداف مطالعه و تاسیس بورس بین‌المللی نفت در جزیره کیش فراهم کردن زمینه مناسب و اقتصادی جهت خصوصی‌سازی واقعی و عرضه سهام صنعت پایین دستی انرژی کشور (پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها، نیروگاه‌ها و...) به مردم و مشارکت دادن آنها درتولید، عرضه، صادرات، مصرف بهینه و... انرژی بود. اما، متاسفانه با خصوصی‌سازی‌های اشتباه و سایر تصمیمات غیرکارشناسی در دولت نهم و دهم اقتصاد کلان و اقتصاد انرژی جمهوری اسلامی ایران درمسیری افتاد که امروز شاهد نتایج آن هستیم. درمکاتباتی که مطالعه‌کنندگان طرح بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش با دولت یازدهم داشتند پیشنهاد‌هایی ارائه کردند مبنی براینکه چگونه می‌توان با پیگیری مطالعات قبلی و بروز رسانی آنها دیپلماسی انرژی و اقتصاد انرژی نوین و مناسب قرن بیست ویکم برای ایران تعریف کرد. پیشنهاد‌دهندگان به دولت یازدهم چندین بار از نهاد ریاست‌جمهوری برای دریافت پاسخ مکاتبات شان تلفنی و از طریق ایمیل پیگیری کردند. به آنها گفته شد که دستور لازم برای بررسی و پاسخ داده شده است ومنتظر دریافت پاسخ باشند. پاسخی که تا امروز داده نشده است. از جمله پیشنهاد‌ها افزایش قیمت حامل‌های انرژی برای تشویق سرمایه‌گذاری و مشارکت در تولید در بخش پایین دستی صنعت نفت، گاز، برق و به‌طور کلی انرژی کشور و تعریف جدید برای انرژی تحت عنوان «انرژی فراهم آورنده خدمات است.»
قدرت اقتصادی قاچاقچیان انرژی؟
آنهایی که انرژی را براساس تعریف فعلی آن «کالا» قبول دارند، ثروت شان را از طریق قاچاق این کالا یعنی سوخت و پایین نگه داشتن قیمت سوخت در کشور به دست آورده و می‌آورند. این طیف از الیگارش‌های تازه‌به‌دوران رسیده، همان‌طور که در مجلس هفتم موفق شدند و نتیجه موفقیت آنها در پایین نگه داشتن قیمت بنزین آن شد که در مجلس هشتم ونهم پیگیری شد و اقتصاد کشور را به این روز انداخت توانستند با قدرت مالی بالا و تبلیغات پوپولیستی برخی از نمایندگان کم تجربه مجلس شورای اسلامی را متقاعد کنند و در مجلس دهم آن شد که شد. مجلس اجازه نداد که قیمت حامل‌های انرژی نظیر بنزین افزایش پیدا کند. درقانون بودجه 97 که منتظر نظر شورای نگهبان است، ملاحظه می‌شود که راه‌های جبران کسری بودجه دولت به نحوی از انحاء به نفع الیگارش‌های تازه به دوران رسیده است و بس. مشکل این است که نمایندگان محترم مجلس هنوز فرصت پیدا نکرده‌اند که عواقب تصمیم شان دررابطه با بودجه سال 97 را به‌طور کارشناسی مطالعه کنند. بنابراین، درسال 97 و سال‌های بعد از آن باید منتظر بحران‌های اقتصادی بسیار بدتر از آنی که تاکنون تجربه کرده‌ایم باشیم. این درحالی است که فشار‌های سیاسی و اقتصادی امریکا و متحدان‌اش و تبلیغات ایران هراسی هم در حال توسعه است و افزایش قیمت حامل‌های انرژی در کشور و تخصیص درآمد‌های آن در بخش‌های دیگر اقتصاد کشور می‌توانست تاثیر هرگونه فشار اقتصادی و تحریم جدید علیه اقتصاد کشور را کم اثر کند. اینک‌ها امید‌ها در این مرحله به جلب‌توجه شورای نگهبان به نقاط ضعف بودجه سال 97 دوخته شده است تا در تایید قانون بودجه سال 97 دقت بیشتری مبذول نماید. شورای نگهبان باید به این نکته جلب کند که تحقق درآمد‌های دولت آنطور که در قانون بودجه سال 97 پیش بینی شده است مورد تردید است. اما، تمام هزینه‌های پیش بینی شده محقق خواهند شد وکسری بودجه کمر اقتصاد کشور را خواهد شکست.
چه کنیم؟
وقتی نمایندگانی درمجلس شورای اسلامی با افزایش قیمت فرآورده‌های نفتی نظیر بنزین مخالفت کردند دربحثی که با یکی از آنها داشتم پرسیدم اگر فرآورده‌های نفتی گران نشود شما چگونه انتظار دارید که مردم به بهینه مصرف کردن انرژی تشویق شوند؟ شما چگونه انتظار دارید که سرمایه‌گذاران بالقوه برای سرمایه‌گذاری در صنعت بالا دستی و پایین دستی نفت، گاز و برق در ایران تشویق شوند؟ گفتم اگر شما قیمت حامل‌های انرژی را افزایش دهید دولت می‌تواند به راحتی میزان عوارض و مالیات‌ها و نظیر آنها را کاهش دهد و همین امر مشوقی برای تولید و اشتغال درکشورخواهد بود. با مدیریت اقتصاد کشور می‌توان به‌راحتی جلوی افزایش قیمت‌ها، تورم، فساد و اختلاس را گرفت. پرسیدم چرا در این باره فکر نمی‌کنید؟ اگر در نظام اداری و قضایی رسم براین شود که به جای مراجعه حضوری مردم با آنها نامه‌نگاری شود تا چه میزان فساد اداری، اختلاس و آلودگی هوا کم خواهد شد؟ اگر از محل درآمد‌های فرآورده‌های نفتی حمل و نقل عمومی بهینه‌سازی و توسعه پیدا کنند تا چه میزان خطر تصادفات، سقوط هواپیما و... کاهش پیدا می‌کند و تجارت، ایران گردی و نظیر آن رونق پیدا می‌کند؟ و ده‌ها سئوال دیگر که نماینده محترم مخاطب این گفتمان پاسخ قانع‌کننده‌یی نداشت.
سکه نفتی؟
اخیرا دولت ونزوئلا یک سایت اینترنتی مربوط به فروش سکه نفتی راه‌اندازی کرده و در ارتباط با این ارز مجازی بیان داشته است که جمهوری بولیواری ونزوئلا تضمین کرده که سکه نفت را به عنوان روش پرداخت مالیات ملی این کشور، سایر مخارج و هزینه‌ها و همچنین در بخش خدمات عمومی استفاده می‌کند. ضمنا، بر اساس بیانیه‌هایی که توسط دولت ونزوئلا را منتشر شده قرار بر این است که در خصوص استفاده از سکه نفت در بازار داخلی ونزوئلا و همچنین پذیرش جهانی این ارز مجازی تلاش‌هایی صورت بگیرد.
از آقای کریس کوک محقق ارشد دانشگاه کالج لندن این سئوال پرسیده شد که آیا دولت ونزوئلا در این راستا موفق خواهد شد؟ او پاسخ داد که خیر. چرا؟ چون نفت خام کالایی نیست که مردم عادی با آن سروکار داشته باشند یا خدماتی به آنها به راحتی ارائه نماید. زیرا، مردم عادی که پالایشگاه ندارند تا آن را پالایش و استفاده کنند.
شاید بدرد پالایشگران بخورد. درهرحال هنوز دولت وئزوئلا روشی را تعریف نکرده است که بتوان مورد تحلیل قرارداد. سایر ارزهای سکه‌یی هم مشکلات عدیده‌یی دارند.
وی افزود که در سال 1998 براساس مطالعه‌یی که برای بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش انجام شد، گروه مطالعاتی بورس مذکور موضوع تاسیس اتاق پایاپای انرژی را پیشنهاد دادند. متعاقبا ارز جدیدی تحت عنوان پترو براساس ارزش حرارتی بی‌تی یو (انرژی) را مطرح کردند. نمونه خوب آن هم طرح معاوضه نفت خام دریای خزر و معاوضه گازطبیعی صادراتی ایران به ازاء برق وارداتی از ارمنستان بود که مقالات بسیاری در این رابطه نوشته شده است و حتی درآن دوران نگرانی‌هایی در امریکا مرتبط با راه‌اندازی بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش مطرح شد و شاید بورس مذکور به همین دلیل که ممکن نقش دلار امریکا در تجارت انرژی را کاهش دهد فعال نشد.
سکه انرژی – یارانه هوشمند:
آقای کریس کوک می‌گوید پیشنهاد تعریف یک ارز تحت عنوان ‹Petro› براساس نظام مالی آن زمان که هنوز هم پا برجا است تحت عنوان (Shared Transaction Repository(STR بود. اما، درحال حاضر بحث‌های داغ و جالبی درباره ارزهای مجازی مطرح است. آنچه این‌روزها مطرح است یک تکنولوژی جدید مالی است که به‌نظر من رو به افول دارد نه رشد و پیشرفت
Financial Technology) Fintech1.0) من آن را فین تک یکم نام گذاشته‌ام. زیرا این سیستم براساس قرارداد روش‌های حقوقی و طراحی‌های زنجیره‌یی
(legal & technical design of protocols Blockchain) و ابزارهایی تحت عنوان «سکه» استوار هستند. آنچه ما پیشنهاد داریم فین تک دوم
Fintech2.0 است. دراین روش ارزش سکه براساس خدمات یا کالایی تعریف می‌شود که درآینده می‌تواند مورد استفاده و مصرف قرار گیرد (ارزش استفاده) به‌جای دادن یک رسید برای اثبات که ارزشی نمی‌تواند داشته باشد.
دلار در خطر همه به سوی سکه مجازی؟
درهمین حال ترکیه اعلام کرده است که درصدد تعریف ارز مجازی سکه‌یی به نام ترکیش کوین است. وزیر ارتباطات ایران هم گفته است که دریک جلسه بانکی ضرورت مطالعه ارز دیجیتالی مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفته است. دولت روسیه هم تصمیم مشابه‌یی را اعلام کرده است. اما، آقای کریس کوک در مقاله‌یی که اخیرا از ایشان در روزنامه تهران تایمز چاپ شد معتقد است که شاید برای ایران تعریف سکه انرژی به‌عنوان یک یارانه هوشمند بتواند انقلابی در اقتصاد انرژی و اقتصاد کلان ایران موجب شود. وی به ضرب المثلی اشاره می‌کند که می‌گوید: «شما نمی‌دانید که چه نعمتی دارید، تا اینکه آن را از دست بدهید» و وقتی که مجلس شورای اسلامی ایران با افزایش قیمت حامل‌های انرژی (بنزین) مخالفت کرد، برای من معنی ضرب‌المثل: «شما نمی‌دانید که چه چیزی را ندارید تا اینکه آن را ببینید.» بیشتر ملموس شد. بنظر ایشان شاید آنچه ما در ایران می‌توانیم ببینیم و بعد متوجه شویم که داریم تعریف سکه انرژی به عنوان یک یارانه سوخت هوشمند است.
رونق تکنولوژی‌های مالی
The Fintech Boom
درزمان حاضر بحث‌های روی آوردن به سرمایه‌گذاری و رد وبدل کردن (معامله) با سکه‌های مجازی یا ارزهای سکه‌یی درشبکه‌های مجازی به نوعی صنعت و تکنولوژی نوین مالی مشهور به Fintech تبدیل شده است. به همین دلیل درایران اخیرا با این دید که سکه‌های جدید در شبکه‌های مجازی می‌توانند یک روش مناسب سرمایه‌گذاری و سودآوری کوتاه‌مدت باشند، مطالبی مطرح شده است. اما، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به گونه‌یی عاقلانه تاکنون در برابراین جریان مقاومت کرده و توصیه می‌کند که مردم سرمایه شان را در این راه به مخاطره نیندازند. نکته‌یی که باید به آن توجه کرد این است که تمام سکه‌های مجازی که تاکنون پا به عرصه وجود گذاشته‌اند به‌نظر می‌رسد روی یک انرژی ذخیره شده دریک فنر استوار شده‌اند و با هم رقابت می‌کنند بدون اینکه پشتوانه قابل اعتمادی داشته باشند.
مشکلات مرتبط با سکه‌های مجازی؟
به نظر آقای کریس کوک مشکلاتی که سکه‌های مجازی دارند و باید مراقب آنها بود این است که اولا سکه‌هایی نظیر بیت کوین برپایه یک اقتصاد فرضی استوار هستند. برای اینکه یک سکه ارزش پیدا کند فقط کافی است که دست رسی به آن آسان نباشد یا کم باشد. درواقع یک ارزی که کم باشد به‌طور روز افزونی تبدیل به یک دارایی با ارزش می‌شود. بنابراین، به عنوان یک ابزار برای پرداخت در مبادلات تجاری چنین ارزی کارایی خود را از دست می‌دهد. زیرا، مردم سعی دارند که به عنوان یک ارز با ارزش آن را جمع‌آوری و نگهداری کنند نه اینکه در تجارت آن را به گردش درآورند. ثانیا، طراحی و ساختار حقوقی اینگونه ارزهای سکه‌یی به نحوی است که از نظر حقوقی امکان ادعا برمالکیت ارزش آن بصورت قانونی میسر نیست. بنابراین، ارزش آنها فقط یک ارزش موضوعی است.
درواقع هرکس این سکه‌ها را دریک تبادل تجاری قبول می‌کند برای ارزشی است که آن شخص از آن مطلع است و می‌داند که آن ارزش را می‌تواند به ازاء ارزش چیز دیگری مبادله کند. پس با توجه به این واقعیت و خبر اخیری که وزیر محترم ارتباطات داده است مبنی‌بر اینکه دست‌اندرکار مطالعه یک شبکه ارزی دیجیتالی شده‌اند، می‌توان مثلا «سکه تهرانی» تعریف کنند که برای پرداخت بین مردم تهران مورد استفاده قرار گیرد. مثلا هرکدام آن معادلی ریالی داشته باشد که برای پرداخت اجاره‌بها مسکن، خرید مواد خوراکی، میوه و... که مردم به‌طور روزانه به آن نیاز دارند تعریف و استفاده شود.
سکه انرژی – یارانه هوشمند:
اما، سکه‌یی که می‌تواند درهمه جا مورد قبول باشد به‌نظر آقای کریس کوک
«سکه انرژی– EnergyCoin» است که مردم عادی می‌توانند آن را به‌عنوان ابزاری برای پرداخت به ازاء خرید و مصرف انرژی مورد نیازشان استفاده کنند.
این نکته را آقای کوک مورد توجه قرار می‌دهد که انرژی به صورت‌های مختلف نفت، گاز، برق یا فرآورده‌های نفتی نظیر بنزین را بیشتر مردم نه به‌عنوان یک کالا بلکه به عنوان فراهم آورنده خدمات می‌شناسند و استفاده می‌کنند. ولی انرژی بصورت خام نظیر نفت خام را مردم عادی نمی‌توانند مصرف کنند.
وقتی ما صحبت از تعریف جدیدی برای انرژی به‌عنوان فراهم آورنده خدمات می‌کنیم از این بابت است که مردم انرژی را برای گرم کردن، حمل و نقل، خنک کردن، رادیو، تلویزیون و... استفاده می‌کنند. اصطلاحا می‌گوییم انرژی از سر چاه نفت و گاز تا چراغی که روی دیوار روشن است یا پریز برقی که تلفن را شارژ می‌کند. بنابراین، سکه انرژی را می‌توان به ازاء مصرف انرژی به موازات ریال برای پرداخت مورد استفاده قرارداد.
چرا سکه انرژی قابل قبول است؟
طبیعی است که مثل ریالی که بانک مرکزی چاپ ودر اقتصاد توزیع می‌کند، به جای اینکه به افزایش نرخ بهره بانکی، سکه طلا یا به دلار فرصت ایفای نقش در اقتصاد کشور داده شود، سکه انرژی که برپایه انرژی‌های مورد مصرف مردم بنا شده باشد، نظیر گاز طبیعی، برق، بنزین، گازوئیل، حمل ونقل و... دراقتصاد ایران می‌تواند موجب ثبات و رونق اقتصادی شود. سکه انرژی برای مصرف فرآورده‌ها ی نفتی را مثلا شرکت ملی نفت ایران منتشر می‌کند.
سکه انرژی برای مصرف برق، آب و فاضلاب را وزارت نیرو (توانیر) منتشر می‌کند و در سایرسکه‌ها برای موارد دیگر را سایرین.
درصورتی که قانون و مقررات لازم درمجلس شورای اسلامی تدوین شود، و مجلس هم متقاعد شود که افزایش قیمت حامل‌های انرژی به‌نفع اقتصاد کشور خواهد بود و مطالعه مقتضی دراین راستا انجام شود، سکه انرژی تحت نظارت بانک مرکزی توسط فراهم آورندگان خدمات در صنعت انرژی یا سایرین تعریف و منتشر می‌شود. از آنجایی‌که ارزش انرژی رو به افزایش دارد مردم می‌توانند در سکه انرژی سرمایه‌گذاری و مثل سکه طلا و دلار پیش خرید کنند تا در زمان آینده برای مصرفی که دارند آن را به منتشرکننده سکه انرژی (شرکت ملی نفت ایران، توانیر و. .) به پردازند. به این ترتیب هم مردم ارزش پولشان را حفظ کرده‌اند و هم منتشرکننده سکه انرژی برای طرح‌های زیرساختاری و تولید نفت، گاز، برق و... وام بدون بهره به دست آورده است.
پرداخت یارانه پایدار:
آقای کریس کوک توصیه می‌کند که مجلس شورای اسلامی ایران درباره این نظریه به‌طور مثبت فکر کند و درمجلس یک کمیسیون سکه انرژی تشکیل شود. زیرا تجربه ثابت کرده است که سیاست‌مداران فرصت مطالعه و فهم مسائل اقتصادی نظیر سکه‌های مجازی را پیدا نمی‌کنند. بنابراین می‌توان یک فرصت جدید فراهم آورد تا به موازات نظام مالی و اقتصادی جاری مطالعه و مد نظر قرارگیرد. درواقع ایران می‌تواند مبتکر معرفی یک سکه انرژی درتجارت انرژی منطقه‌یی (شبکه انرژی خزر در راستای اقتصاد مقاومتی – اقتصاد تاب‌آور انرژی و اتصال انرژی خزر به خلیج فارس، به شرق و غرب – تبدیل گاز به برق و صادرات برق از طریق ایران) باشد. اعضای این کمیسیون علاوه برنمایندگان مجلس شورای اسلامی شامل بانک مرکزی، بانک‌ها، موسسات مالی واعتباری، تولید‌کنندگان و عرضه‌کنندگان نفت، گاز، برق و...، مصرف‌کنندگان انرژی، نمایندگان شرکت‌های بین‌المللی فعال در صنعت نفت، گاز و برق ایران، پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و... که در برگیرنده بخش‌های مختلف در اقتصاد کشور نظیر بخش خصوصی، بخش‌های دولتی و بخش‌هایی که به خصولتی شهرت دارند بشود.
موسسه آموزشی و پژوهشی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و موسسه پژوهش در مدیریت و برنامه‌ریزی انرژی دانشگاه تهران (مبتکران طرح شبکه انرژی خزر) و متخصصین ارتباطات و نیز می‌توانند نقش مهمی ایفا نمایند.
درصورت پذیرش این پیشنهاد به‌نظر آقای کوک اولا دولت دوازدهم می‌تواند یک نوع مالیات برمصرف انواع انرژی‌های کربنی وضع کند. نظیر شروع به وضع مالیات برمصرف بنزین تا اینکه قیمت بنزین در ایران به سطح بین‌المللی (همسایگان) برسد که جلوی قاچاق آن نیزگرفته خواهد شد.
آقای کوک می‌گوید ایران خوبست به نروژ نگاهی بیاندازد که با وجود اینکه یک تولید‌کننده و صادر‌کننده بزرگ نفت و گاز است قیمت فرآورده‌های نفتی به ویژه بنزین درنروژ گران‌ترین فرآورده در جهان است.
مطالعه‌یی که درچارچوب کمیسیون پیشنهاد شده در مجلس شورای اسلامی صورت خواهد گرفت به اعتقاد آقای کوک نشان خواهد داد که در بانک مرکزی ایران نظامی ایجاد خواهد شد که مرکز جمع‌آوری سرمایه‌گذاری بصورت ریال در کشور خواهد بود.
درنتیجه به جای پرداخت نقدی یارانه‌های سوخت که دربودجه سال 97 هم یک مشکل اساسی و بزرگ محسوب می‌شود، نه تنها به آنهایی که نیاز دارند بلکه به تمامی اتباع ایرانی دولت می‌تواند سود سهام مشارکت در تولید، عرضه، پخش و مصرف انرژی، استفاده از حمل ونقل عمومی، بهینه مصرف کردن و صرفه‌جویی در مصرف انرژی، آب و... تخصیص دهد. یارانه‌یی که پایدار خواهد بود.
در نتیجه سرمایه‌گذاری در ایجاد زیرساختار‌های مورد نیاز صنایع و بخش‌های مختلف اقتصادی با راندمان بالا و مقرون به صرفه در ایران محقق خواهد شد. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری بین‌المللی نیز درراستای معاوضه انرژی با تکنولوژی، دانش و غیره درایران مورد توجه قرار خواهد گرفت.
یعنی ماده 12 قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور بصورت مطلوبی اجرایی خواهد شد.
نهایتا این امکان برای ایران فراهم خواهد آمد تا درصورت خروج امریکا از برجام با انتشار سکه انرژی براساس پشتوانه گاز طبیعی ایران (صادرات برق از طریق تبدیل گاز به برق – شبکه انرژی خزر) و دعوت به همکاری سرمایه‌گذاران بین‌المللی برای مشارکت در تولید درصنعت پایین دستی انرژی کشور و منطقه خزر (سازمان همکاری اقتصادی اکو) و نیز با همکاری روسیه و قطر سکه انرژی را به‌صورت یک ارز بین‌المللی درتجارت انرژی منطقه‌یی معرفی کند.
در این راستا بازنگری و بازگشت به مطالعه بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش و پاسخ به مکاتبات انجام شده با دولت یازدهم توسط دولت دوازدهم راهگشا خواهد بود.
