آخرین سرشماری رسمی کشور که در سال 1395، انجام شد، نشان می‌دهد که از جمعیت ۷۹ میلیونی کشور در آن زمان، ۷میلیون و ۴۱۴هزار و ۹۱ نفر سالمند بودند که این رقم اکنون بیشتر شده است از سوی دیگر آمارهای وزارت ورزش و جوانان حکایت از آن دارد که جمعیت ایران در سال ۲۰۳۰ به ۱۱۰ میلیون نفر می‌رسد، بر این اساس جمعیت ۶۰ سال به بالا به ۲۷ میلیون نفر افزایش می‌یابد، یعنی متوسط رشد جمعیت در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۳۰ حدودا ۰.۹ درصد و متوسط رشد سالانه جمعیت سالمندی ۳.۷ درصد خواهد بود، به عبارت دیگر جمعیت ۶۰ سال به بالا در کشور از رقم ۱۰ درصد در سال ۹۵ به ۲۵ درصد می‌رسد یعنی یک چهارم جمعیت کشور در سال ۱۴۳۰ سالمند هستند. بنابراین در سال‌های آینده جمعیت بالایی از مردم ایران، نیازمند خدمات سالمندی هستند که دولت موظف به تامین آن است چرا که در اصل29 قانون اساسی به مساله سالمندی اشاره شده که بر اساس آن: «برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، درراه‌ماندگی، حوادث و سوانح و نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به‌صورت بیمه و... حقی است همگانی. دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک به یک افراد کشور تأمین کند.» از طرف دیگر در برنامه ششم توسعه هم دولت موظف به ایجاد عدالت و رسیدگی به سالمندان شده است که در این راستا، مرداد سال گذشته، رییس دبیرخانه شورای ملی سالمندان از تدوین لایحه حمایت از سالمندان در دولت خبر داد اما هنوز خبری از تصویب آن نبوده و سالمندان لایحه حقوقی برای حمایت ندارند این وضعیت در حالی است که کارشناسان و تحلیلگران حوزه‌های اجتماعی، معتقدند، در دوره‌های گذشته به دلیل تصمیم‌گیری‌های غیر کار شناسانه و برنامه‌ریزی‌های نامناسب، نبود آمارهای مستند و معتبر، ضعف و نارسایی بانک‌ها و منابع اطلاعاتی جامع از شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سالمندان کشور برنامه مشخص و مدونی برای این قشر طراحی و تدوین نشده است و همین امر باعث شده تا امروز بسیاری از سالمندان برای سپری کردن دوران سالمندی با کمبود‌های اساسی مواجه باشند.
سندی حمایتی بدون نتیجه
مرداد 97 در راستای ارایه خدمات اجتماعی به سالمندان، وب‌سایت بنیاد فرزانگان کشور راه‌اندازی شد، آن زمان، محسن سلمان نژاد، رییس وقت دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور، از تدوین لایحه حمایت از سالمندان در دولت گفت و دو ماه بعد هم خبر از تدوین «سند ملی سالمندان» داد. او درباره این موضوع بیان کرد: «با توجه به اینکه در سال‌های آتی در کشور ما از هر سه نفر یک نفر سالمند است، در این زمینه ما برای رسیدن به اهداف خود سندی با عنوان «سند ملی سالمندان» تدوین کردیم که فاز عملیاتی آن در حال برنامه‌ریزی است از طرف دیگرلایحه حقوقی سالمندان از یک سال پیش به همت مرکز تحقیقات قم در حال تدوین بوده و امید است امسال این لایحه برای تصویب از طریق دولت به مجلس برسد و در این زمینه قوانین خوبی تدوین شود.» با این حال تدوین لایحه حمایت از سالمندان هنوز در مرحله ابراز امیدواری قرار دارد. روز گذشته، حسام‌الدین علامه، رییس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور درباره این موضوع بیان کرد: در سال ۱۴۳۰ حدود ۳۳ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند که مدیریت آن نیازمند حساس‌سازی و دغدغه‌مندسازی در سطح جامعه و دستگاه‌های مسوول و متولی است. از نظر تعریف هرم جمعیتی، کشور ما از سال ۸۵ وارد پنجره جمعیتی شده که تا ۱۴۲۵ ادامه دارد ولی بعد از این تاریخ افراد بالای سن و زیر سن تولید، جمعیت زیادی را تشکیل می‌دهند که همین مساله چالش‌هایی را در حوزه رفاهی، اقتصادی و بیمه‌ای ایجاد می‌کند، بنابراین باید برای تمامی این دوره‌ها برنامه‌ریزی اصولی داشته باشیم. او افزود: مساله مهم مباحث حقوقی و مالی مانند سالمند آزاری است که متأسفانه در کشور ما به آن توجه نشده و ما لایحه حقوقی حمایت از سالمندان نداریم که البته در حال تدوین است .
در برنامه‌های توسعه توجه به سالمندان وجود ندارد
با این حال کارشناسان حوزه اجتماعی معتقدند بی‌توجهی به جایگاه سالمندان در اسناد بالادستی و نبود قوانین حمایتی از این قشر جامعه در برنامه‌های توسعه پنج ساله باعث شد تا مشکلات و چالش‌های پدیده سالمندی و خاکستری شدن جمعیت از دید برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشور پنهان بماند و آن طور که باید نتوان برای آینده جمعیتی که به سن سالخوردگی و سالمندی می‌رسند برنامه‌های جامع و مشخصی را تدوین کرد. محمد حسینی، کارشناس رفاه اجتماعی، درباره این موضوع بیان کرد: «در برنامه‌های توسعه، حساسیتی درخصوص سالمندان وجود نداشته است. البته این موضوع صرفاً مختص کشور ما نیست بلکه بسیاری از کشورهای دیگر نیز سالمندان را در برنامه‌های توسعه نادیده می‌گیرند.
این در حالی است که با توجه به افزایش امید به زندگی و رشد روز افزون جمعیت سالمند در کشورهای جهان و از جمله ایران لازم است شورای عالی سالمندان به عنوان مرجعی که برای سالمندان تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری می‌کند با آسیب‌شناسی و تحلیل و ارزیابی برنامه‌ها و سیاست‌های اجرا شده در سال‌های اخیر گزارش کاملی از وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سالمندان را در اختیار متولیان و مسوولان امر قرار دهد تا مطالبات و نیازهای اساسی سالمندان در برنامه ششم توسعه لحاظ شود.» او افزود: « آنچه درخصوص سالمندی دارای اهمیت است این موضوع است که افراد چگونه سالمند می‌شوند یعنی باید افراد در سالمندی، سالم باشند. همچنین تمکن مالی سالمندان از اهمیت بالایی برخوردار است و این موضوع از طریق نظام‌های بیمه‌ای باید دیده شود. درخصوص حمایت‌های اجتماعی از سالمندان باید توجه شود که صرفاً قوانینی در این حوزه تصویب شود که پشتوانه مالی داشته باشد یعنی ابتدا منابع مالی جهت حمایت‌ها مشخص و سپس قوانین وضع شود. چرا که در غیر این صورت حمایت‌ها معنایی نداشته و قابلیت اجرا نیز ندارند.»
امکانات هست، اطلاع‌رسانی نداریم
اظهارات این کارشناس درحالی است که مسوولان وزارت بهداشت معتقدند امکانات خوبی برای سالمندان در کشور وجود دارد اما ضعف اطلاع‌رسانی سبب شده تا مردم نسبت به آن آگاه نباشند. محسن شتی، رییس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت درباره این موضوع بیان کرد: اگرچه سالمندی یک دستاورد است ولی اگر برنامه‌ریزی درستی نداشته و برای رویایی با دوره سالمندی برنامه‌ریزی نکنیم، با مشکلاتی جدی روبرو خواهیم شد. ارتقای سواد سلامت در دوره سالمندی به این معناست که فرد بتواند از اطلاعات و منابع دانشی موجود برای حفظ و ارتقای سلامتی خود استفاده کند و مساله مهم‌تر در دسترس بودن این اطلاعات است.یکی از مداخلات مهم برای ارتقای ورزش و فعالیت بدنی در سالمندان، ارتقای سواد سلامت در وجوه مختلف یعنی خود سالمندان و دستگاه‌ها و متولیان امر است که باید مورد توجه قرار بگیرد.
او با تاکید بر اینکه دستگاه‌های مختلف و متولیان باید فضا و بستر مناسب انتقال اطلاعات و محتوای صحیح و معتبر سلامت به سالمندان را فراهم کنند، اظهار کرد: برای اجرا و به‌کارگیری اطلاعات نیز باید بستر و تمهیدات مناسب اندیشیده شود. چراکه عمده سالمندان از اهمیت ورزش و تحرک برای ارتقای سلامتی آگاهند ولی بستر مناسبی برای اجرای آن فراهم نیست. وی نگرش نادرست و دلایل فردی، نقص اطلاعات و عدم انتقال و دانش مورد نیاز از سوی متولیان را برخی از دلایل عدم فعالیت بدنی سالمندان دانست و ادامه داد: یکی از نقاط ضعف دستگاه‌ها و ارگان‌های متولی همچون وزارت بهداشت این است که با وجود دارا بودن خدمات تخصصی مختلف ویژه سالمندان، در انتقال این اطلاعات و آگاه‌سازی سالمندان برای بهره‌گیری از این خدمات نقص دارند.
زنانه شدن سالمندی
بنا بر اعلام پژوهشکده آمار، تعداد جمعیت ۶۰ سال و بالاتر از حدود ۱.۶۵ میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به ۶.۱۵ میلیون نفر در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته است. پیش‌بینی‌ها حکایت از این دارد که سهم جمعیت ۶۵ سال و بالاتر در سال ۱۴۲۰ به حدود۱۳.۵ درصد افزایش خواهد یافت. بر اساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل نیز سهم جمعیت ۶۰ساله و بالاتر کشور ما در سال ۱۴۳۰ به حدود ۳۱درصد افزایش می‌یابد.
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های جمعیتی که به ترکیب جنسیتی جمعیت سالمند توجه دارد، شاخص نسبت جنسی سالمندی است. این شاخص نشانگر توزیع جمعیت زنان سالمند نسبت به مردان سالمند است. مقدار این شاخص در ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۳۳۵ به ازای ۱۰۰ زن سالمند (۶۵سال و بالاتر)، ۱۱۱ مرد سالمند در جمعیت کشور وجود داشته است. مقدار این شاخص در سال ۱۳۹۰ به این صورت است که به ازای ۱۰۰ زن سالمند حدود ۹۹ مرد سالمند در کشور بوده است. می‌توان گفت که نشانه‌هایی از زنانه شدن سالمندی در ایران در حال بروز است؛ الگویی که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به وقوع پیوسته است. بنابر اعلام پژوهشکده آمار، با افزایش امید به‌زندگی بعد از تولد، امید به زندگی سالمندان نیز افزایش قابل‌توجهی داشته است. در سال ۱۳۵۵ انتظار می‌رفت که زنان بعد از سن ۶۵ سالگی (یعنی سالمندی)، ۱۲.۵ سال دیگر نیز عمر کنند که این مقدار تا سال ۱۳۹۰ به ۱۵.۱ سال افزایش یافت و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۰ به ۱۷ سال افزایش یابد.
