نام گرمخانهها یا مددسراهای شهرداری در سال‌های اخیر، به گوش بسیاری از مردم آشناست و در روزهای پر باران سال، آدرس‌شان در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود تا برسد دست افرادی که به سقفی بالای سر و وعده غذایی گرم نیاز دارند. نخستین‌بار در سال1383، دو مددسرا در دو پارک پرمخاطره هرندی و المهدی در مناطق 12 و 9 شهرداری تهران، راه‌اندازی شد، مددسراهایی که تنها چادری بود برای اسکان کمتر از 10 نفر اما تعداد این گرمخانهها اکنون به حدود 19 مورد رسیده که از میان این تعداد 9 مورد مددسرای اضطراری و یک مورد مددسرای ویژه زنان است. 19 مددسرا برای اسکان حدود 15 هزار کارتن‌خواب در تهران رقم اندکی به نظر می‌رسد اما همین تعداد هم چندان مورد استقبال کارتن‌خواب‌ها قرار نمی‌گیرد چرا که آسیب‌شناسان اجتماعی معتقدند کارتن‌خواب‌ها به دلیل دور بودن گرمخانهها از مراکز توزیع مواد مخدر و رفتارهای بازدارنده‌ای که در این اماکن اعمال می‌شود، علاقه‌ای به زندگی در آنها را ندارند.
رفتار موجود در گرمخانهها بازدارنده است
با کاهش دمای هوای تهران در روزهای گذشته مساله امتناع کارتن‌خواب‌ها از رفتن به گرمخانه بار دیگر از سوی مسوولان خدمات شهری مطرح شد تا جایی که سرپرست سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی از سازمان‌های مردم‌نهاد درخواست کرد تا در زمینه جلب اعتماد افراد کارتن‌خواب به شهرداری کمک کنند. مالک حسینی درباره این موضوع گفت: اتفاقات گذشته برای این افراد ذهنیت ایجاد کرده و جلب اعتماد بخشی از آنها که بیرون از گرمخانهها و در پاتوق‌های نامناسب استقرار دارند را با مشکلاتی مواجه ساخته است. افراد کارتن‌خواب نسبت به موسسه‌های مردم‌نهاد اعتماد بیشتری دارند. به همین واسطه از آنها و هر شخص یا نهاد با فعالیت داوطلبانه که دارای ظرفیت‌های لازم در این خصوص هست درخواست داریم ما را برای جذب آن بخش از افراد بی‌سرپناه مانده و نیازمند حمایت که تاکنون برای حضور در گرمخانهها امتناع کرده‌اند، یاری کنند. با این وجود مرتضی دیاری، پژوهشگر مسائل اجتماعی معتقد است رفتاری که در کمپ‌ها و گرمخانهها صورت می‌گیرد، کاملا بازدارنده است و افراد ترجیح می‌دهند به گرمخانه نروند. او درباره این موضوع گفت: کارتن‌خواب‌ها برخلاف تصور رایج، شخصیتی برای خود قائل هستند و می‌گویند زندگی کردن ما در همان پاتوق‌ها شرافتمندانه‌تر است تا اینکه به زندگی در یک گرمخانه یا کمپ تن بدهیم. رفتاری که در کمپ‌ها و گرمخانهها صورت می‌گیرد، کاملا بازدارنده است و افراد ترجیح می‌دهند به گرمخانه نروند. مددسراها و گرمخانهها مبتنی بر نیاز کارتن‌خواب‌ها نیست و نتیجه این می‌شود که گرمخانهها فقط در زمستان پر می‌شوند. او همچنین درخصوص اینکه چرا کارتن‌خواب‌ها حاضر نیستند به جای اینکه در پاتوق زندگی کنند به گرمخانه بروند؟ تصریح کرد: گرمخانهها بعضا از مراکز توزیع موادمخدر دور است و با توجه به اینکه معتادان پول یا حال ندارند که بخواهند هر روز خود را با ماشین به مراکز توزیع مواد برسانند در نتیجه ترجیح می‌دهند در یک جا باشند و همان‌جا از مواد استفاده کنند.
چرا کارتن‌خوابی شکل می‌گیرد؟
بروز معضل اجتماعی کارتن‌خوابی دلایل بسیاری دارد گذشته از آنکه اعتیاد دلیل اصلی شکل‌گیری چنین آسیبی است، عوامل دیگری هم در بروز و گسترش آن دخالت دارد. مجتبی خالدی، رییس عملیات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سخنگوی اورژانس کشور معتقد است از دست دادن مسکن اصلی‌ترین دلیل بروز چنین پدیده‌ای است. او درباره این موضوع بیان کرد: بسیاری از افراد به دلایل درگیری با مشکلات مالی مسکن خود را از دست می‌دهند و به کارتن‌خوابی روی می‌آورند. کارتن‌خواب‌ها از پس نیازهای روزمره خود برنمی‌آیند، برخی از کارتن‌خواب‌ها به دلیل طرد شدن از محیط خانواده به این کار اهتمام می‌ورزند. برخی از کشورها با تعیین ساختارهای مشخص و مدیریت‌های جامع می‌توانند معضل کارتن‌خوابی را بهتر از سایر کشورها برطرف کنند. او با اشاره به اینکه وجود امنیت و سلامت در هر جامعه‌ای دو امر مهم به شمار می‌آید، عنوان کرد: بسیاری از کارتن‌خواب‌ها به دلیل تامین معاش اولیه خود مجبور می‌شوند دست به هر کاری بزنند و از این طریق امنیت جامعه را خدشه‌دار می‌کنند. عدم وجود سلامتی ناشی از کارتن‌خوابی در مناطق مختلف شهر می‌تواند سلامت یک جامعه را مورد تهدید قرار دهد.
خالدی با اشاره به اینکه موضوع کارتن‌خوابی در ایران باید به‌طور دقیق و ریشه‌ای مورد بررسی قرار بگیرد، عنوان کرد: اگر افراد جامعه پویا باشند و مسوولیت‌های اجتماعی را قبول کنند، می‌توانند به مرور زمان مهارت‌های مطلوبی را بیاموزند و از این طریق درآمد کسب کنند. کسب درآمد باعث می‌شود تا افراد مختلف ساختار تامین مسکن و معاش خود را در فرآیندهای مطلوب شکل دهند. کارتن‌خواب‌ها با مشکلات جدی در حوزه امرار معاش رو به رو هستند، اکثر کارتن‌خواب‌ها به صورت جدی با معضل اعتیاد درگیر هستند. اظهارات خالدی در حالی است که احمد بیگدلی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی بر این باور است که تمامی مسوولان سه دهه گذشته کشور در ایجاد آسیب‌های اجتماعی نقش داشته‌اند. او درباره این موضوع گفت: مدیریت صحیح مسوولان در دهه‌های گذشته باعث شده تا آسیب‌های اجتماعی به صورت مستمر در حال رشد باشند. آسیب‌های اجتماعی در کشور باید یک متولی واحد داشته باشد، مجلس شورای اسلامی همیشه در کلیات قانون ورود می‌کند و جزییات و آیین‌نامه‌ها را به دولت می‌سپارد. دولت‌های مختلف معمولا در حوزه رفع آسیب‌های اجتماعی، سازمان‌ها و نهادهای مختلفی را دخیل می‌کنند و همین موضوع باعث می‌شود تا در این حوزه موازی‌کاری‌های متعددی شکل بگیرند. بیگدلی با اشاره به اینکه آسیب‌های اجتماعی امروزه به دغدغه مقام معظم رهبری تبدیل شده‌اند، افزود: شایسته است که هر بخش از آسیب‌های اجتماعی یک متولی خاص در کشور داشته باشد.در رفع آسیب‌های اجتماعی ما باید از سایر کشورها الگوبرداری کنیم و از تجربه‌های جهانی بهره‌مند شویم.در زمانی که ما نقشه علمی و مطلوبی در مسیر رفع آسیب‌های اجتماعی نداریم اشکالی ندارد که از کشورهای مختلف الگوبرداری کنیم. وی با اشاره به اینکه کارتن‌خوابی بدترین نوع زندگی را برای افراد به همراه می‌آورد، خاطرنشان کرد: یک کارتن‌خواب از کمترین حقوق شهروندی برخوردار است. هیچ کس علاقه‌ای به کارتن‌خوابی ندارد، با این حال مشکلات اقتصادی و معیشتی مهم‌ترین عامل شکل‌گیری کارتن‌خوابی هستند. گروهی از دانشگاه علامه طباطبایی تهران، سال گذشته مطالعه‌ای را با هدف تبیین عدم تمایل افراد اصطلاحا کارتن‌خواب برای استفاده از گرمخانه‌های شهرداری انجام دادند نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که دو درون‌مایه اصلی «چارچوب‌گریزی و حفظ هویت متمایز افراد کارتن‌خواب» و «ناکارآمدی گرمخانهها» از موانع اصلی بی‌رغبتی کارتن‌خواب‌ها در استفاده از مکان‌های فوق بوده است. حسین رضایی، پژوهشگر گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی درباره یافته‌های این پژوهش گفت: در این تحقیق، نیمی از کارتن‌خواب‌ها سن کمتر از ۵۰ سال داشتند. همچنین بیش از نیمی از آنان بی‌سواد و دارای تحصیلات ابتدایی و بقیه دارای تحصیلات سیکل و دیپلم بودند. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده روی این افراد، یکی از دلایل بی‌رغبتی کارتن‌خواب‌ها در استفاده از گرمخانهها، عدم امکان مصرف مواد در این مکان‌ها است؛ درحالی که در بیرون برای مصرف مواد در کل ساعات شبانه‌روز آزادی عمل دارند. او افزود: یکی دیگر از مسائل افراد فوق در عدم استفاده از گرمخانهها، مرتبط با مسائل جنسی است. درواقع، در شرایطی که قوانین و عرف، داشتن روابط جنسی در چارچوب خانواده را مجاز و قانونی می‌داند، این شرایط با وضعیت کارتن‌خوابی سازگار نیست. اما نکته بسیار جالبی که در این تحقیق به آن اشاره شده، آن است که تعدادی از کارتن‌خواب‌ها، زندگی خیابانی را به عنوان نشانه اعتراض خود به وضع موجود جامعه ذکر نمودند و استفاده از گرمخانه را در تضاد با این نگرش می‌دانستند به نظر می‌رسد برای جذب کارتن‌خواب‌ها به گرمخانهها باید آموزش‌های لازم به کارکنان گشت سیار و گرمخانهها در خصوص رفتار مناسب (حامی و بدون پیش‌داوری) با بی‌خانمان‌ها ارایه و از دانش‌آموختگان رشته‌های یاورانه به‌خصوص مددکاران اجتماعی مجرب بهره گرفته شود. همچنین، گرمخانهها لازم است از اقامت صرف شبانه، به حلقه اتصال به سایر خدمات مورد نیاز این قشر از جامعه به خدمات تبدیل گردند.
