مهاجرت نخبگان و دانشجویان به خارج از کشور، اگرچه در سال‌های دور معمولا با بازگشت به کشور آن هم با مدرک عالی از دانشگاه‌های معتبر دنیا همراه بود اما چند دهه است که شکل و شمایل جدیدتری به خود گرفته، نخبگان حالا چند سال است که به قصد بازنگشتن از کشور خارج می‌شوند و شاید از همین روست که آن را فرار مغزها می‌دانند. خروج بی‌بازگشتی که سرمایه‌های انسانی ایران را از کشور دور می‌کند تا در نهایت افتخارآفرینی‌هایشان هم برای دانشگاه‌های خارجی باشد. سال 1393، رضا فرجی‌دانا، وزیر وقت علوم اعلام کرد «سالانه 150 هزارنفر برای تحصیل از کشور خارج می‌شوند»، علاوه بر این آخرین آمارهای صندوق بین‌المللی پول در سال 2017 هم نشان می‌دهد، سالانه بین 150 تا 180 هزار نفر از ایرانیان تحصیلکرده برای خروج از ایران اقدام می‌کنند اما اکنون نه تنها آماری از این گروه مهاجران اعلام نمی‌شود، بلکه به نظر می‌رسد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اصلا آمار دقیق و روشنی از دانشجویانی که از کشور خارج می‌شوند ندارد با این حال نیلی احمدآبادی، رییس دانشگاه تهران روز گذشته اعلام کرد براساس آماری که از معاونت دانشجویی وزارت علوم دریافت کرده است، 23 هزار دانشجو قصد خروج از کشور دارند. این وضعیت در حالی است که جامعه‌شناسان معتقدند اگرچه وضعیت اقتصادی جامعه در سال‌های اخیر برای تمامی اقشار به هم‌ریخته و نابسامان است اما اگر فکری برای اشتغال و تامین نیازهای این قشر از جامعه بطور ویژه انجام نشود، در سال‌های آینده با کمبود اندیشه‌های خلاق و نیروی انسانی نخبه رو برو می‌شویم، موضوعی که در کشورهای توسعه یافته سال‌هاست به رسمیت شناخته شده و برای آن برنامه‌ریزی می‌شود. اظهارنظر جامعه‌شناسان در شرایطی مطرح می‌شود که بر اساس آماری که از سوی بنیاد ملی نخبگان اعلام شد، بیش از 30 درصد از جمعیت نخبگان سال 65 تا 86 به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند که بیکاری، سطح پایین درآمد استادان و نخبگان و کمبود امکانات تخصصی و علمی از مهم‌ترین علت‌های آن بوده است.
دانشگاه تهرانی‌ها و دانشجویان امیرکبیر
در صدر مهاجران
روز گذشته محمود نیلی‌احمدآبادی رییس دانشگاه تهران در نشست خبری خود به مهاجرت دانشجویان اشاره و بیان کرد: «اکثر کسانی که مدرک تحصیلی خود را از دانشگاه تهران گرفتند در آینده شغلی خود موفق بودند. ما رصد فارغ‌التحصیلان را انجام دادیم اما در مورد پسران به دلیل دوره سربازی نُرمی که در دنیا است را نمی‌توانیم رعایت کنیم. بطور کل در شش ماه اول بعد از فارغ‌التحصیلی ۵۰ درصد از دانشجویان ما اشتغال خود را کسب کرده‌اند. اما مشکل اصلی ما دانشجویانی هستند که از ایران خارج می‌شوند. در حال حاضر فارغ‌التحصیلان دکتری هم در حال پیدا کردن شغل در خارج از کشور هستند. طبق آخرین آمارها از سازمان دانشجویی ۲۳ هزار نفر دانشجو مدرک خود را جهت خارج از کشور تبدیل مدرک کردند که اغلب از دانشگاه تهران و امیر کبیر بودند.» اظهارات رییس دانشگاه تهران در حالی است که مرداد سال گذشته قائم مقام وزیر علوم در امور بین‌الملل با اشاره به اینکه آمار تسویه حساب دانشجویان به نسبت سال گذشته با شیب کمی افزایش پیدا کرده است، اعلام کرد نگرانی اصلی ما بابت مهاجرت دانشجویان کیفی دانشگاه‌های معتبر کشور است. حسین سالار آملی درباره این موضوع به ایلنا گفت: «آمار تسویه‌حساب دانشجویان به نسبت سال گذشته با شیب کمی افزایش پیدا کرده اما آمارهایی که در قسمت ترجمه داریم، قابل توجه نیست و اصل قضیه، تسویه‌حساب است. آنهایی که معمولا این کار را انجام می‌دهند، علاقه رفتن به خارج از کشور را دارند، وگرنه ترجمه برای هر کاری انجام می‌شود و صرفا برای خروج از کشور نیست، از این‌رو ترجمه مدارک نمی‌تواند ملاک و دلیل خروج دانشجویان از کشور باشد.» با این حال 21 بهمن 97، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، مهاجرت دانشجویان به خارج را یک امر عادی دانست که در تمام دوران‌ها رایج بوده است. منصورغلامی درباره این موضوع به فارس گفت: مقوله رفتن دانشجویان ما برای ادامه تحصیل به خارج از کشور پدیده جدیدی نیست و از گذشته وجود داشته است اما با توجه به اینکه تعداد فارغ‌التحصیلان ما افزایش یافته، جذب این افراد در مشاغل مختلف که مورد انتظار آنهاست کم شده است.
او افزود: طبیعی است که یکی از مسیرها برای ادامه تحصیل، رفتن به خارج از کشور بوده که از قدیم این کار انجام می‌شد، اکنون نیز این مقوله به دو شکل انجام می‌شود که در مرحله اول دولت دانشجویان را اعزام می‌کند که البته در این شکل، رفتن دانشجویان به دلیل آنکه در اکثر دانشگاه‌های ما دوره دکتری با کیفیت خوب انجام می‌شود ما با کاهش درخواست ادامه تحصیل دانشجویان برای خارج از کشور روبرو هستیم، از طرفی در شکل دوم نیز افراد با هزینه شخصی یا با گرفتن حمایت مالی از دانشگاه‌های مختلف کشورهای دنیاکه رایج است، مهاجرت می‌کنند. کشور ایران در بین کشورهایی که فرستنده دانشجو هستند رتبه پایینی ندارد و دارای یک جایگاه متعادل است البته باید به این نکته اشاره کنم که نگرانی از اینکه دانشجویان ما در خارج از کشور تحصیل کنند وجود ندارد.
اظهارنظر وزیر علوم در حالی است که طبق آخرین آماری که نشریه (ASIA STUDIES) در سال ۲۰۱۸ منتشر کرد، ایران حدود ۵۱ هزار و ۶۰۰ دانشجو در کل دنیا دارد که این میزان، کشورمان را در رتبه پانزدهم دنیا قرار داده است. با این حال تیرماه امسال هم مجتبی صدیقی، معاون وزیر علوم از کاهش مهاجرت دانشجویان برای تحصیل در دانشگاه‌های خارج از کشور نسبت به سال تحصیلی گذشته خبر داد اما دلیل این موضوع اساسا حل کمبودهای اقتصادی موجود برای دانشجویان نخبه نبوده بلکه آنطور که صدیقی اعلام کرد این کاهش به دلیل افزایش قیمت ارز اتفاق افتاده است اما معاون وزیر علوم باز هم بر این موضوع تاکید کرده که آماری در این خصوص در دست نداریم.
تبعیض و بی‌عدالتی نخبگان را فراری می‌دهد
اگرچه مسوولان وزارت علوم مهاجرت نخبگان را امری عادی می‌دانند اما مرکز جهانی کار نشان می‌دهد توسعه اقتصادی رابطه تنگاتنگی با فرارمغزها دارد. توسعه اقتصادی میزان فرارمغزها را کاهش داده و افزایش امکانات و درآمدهای بالا برای نخبگان و صاحبان حرفه می‌تواند از مهاجرت آنها جلوگیری کند. مریم کریمی، جامعه‌شناس در حوزه جوانان درباره علل مهاجرت نخبگان از ایران به «تعادل» گفت: «در جامعه‌ای که میان جمعیت، منابع و امکانات تعادل برقرار نباشد و افراد جامعه درآمد و امکانات خود را شایسته و منطبق با تحصیلات، تلاش و موقعیت خود ندانند، به فکر ترک جامعه می‌افتند. به عبارتی عدم تعادل میان امکانات و منابع انسانی موجب می‌شود شاهد سرریز نیروی متخصص انسانی به کشورهایی باشیم که حاضرند برای یک سرمایه انسانی حاضر و آماده امکانات خوبی فراهم کنند.»
او افزود: « مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج از کشور قدمتی ٦٠ساله دارد و این مهاجرت به علت مشکلات مختلفی در ایران ازجمله نبود فرصت شغلی و بیکاری، عدم حمایت مالی و معنوی از نیروهای متخصص، سطح پایین درآمد استادان، نخبگان و اعضای هیات علمی، نارسایی‌های مالی و اداری، تبعیض اجتماعی و شکاف دستمزدها، عدم تناسب تخصص و درآمد، عدم شایسته‌سالاری، محدودیت فضای فرهنگی به‌ویژه در حوزه هنری، نظام کهنه و ایستای آموزشی و عدم امنیت و رضایت شغلی به‌ویژه برای زنان صورت می‌گیرد. در حالی که سال‌هاست این مشکلات در ایران وجود دارد اما هیچ زمانی اهتمام برای حل آنها وجود نداشته است اما اگر این موضوعات حل نشود و روند خروج از کشور نخبگان به همین شیوه فعلی ادامه داشته باشد، در سال‌های آینده کشور با کمک نیروی نخبه و اندیشه‌های خلاق و سازنده رو‌به‌رو می‌شود و این اصلا اتفاق خوبی نیست.»
کریمی اظهار کرد: «در کنار مشکلات و عوامل دافعه در ایران، برخی جاذبه‌ها ازجمله وجود فرصت شغلی مناسب، چشم‌انداز مطلوب اقتصادی، وجود امنیت و آزادی‌های اجتماعی و فردی، چشم‌انداز آینده امن و قابل پیش‌بینی و شایسته‌سالاری در کشورهای توسعه‌یافته به افزایش این روند دامن می‌زند. متاسفانه در هر جامعه‌ای، این انتقال می‌تواند ساختار نیروی کار ماهر را در کشورهای ارسال‌کننده سرمایه انسانی به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. این تغییرات در طولانی‌مدت کمبود نیروی انسانی، بی‌کفایتی در سیاست‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و مشکلات جمعیتی را به دنبال دارد. باید پرسید بعد از بازنشستگی مسوولان فعلی در شرایطی که دانشجویان دانشگاه‌های تراز اول کشور همه به دنبال خروح هستند، عملا چه کسانی قرار است اداره امور را به عهده گیرند؟ بنابراین یا باید مشکلات حل شود یا برای دانشجویان مهاجرت‌کرده جاذبه شغلی و امنیت فراهم کرده که به کشورشان بازگردند.»
