مخالفت‌های ایران و عراق با ساخت سد ایلیسو روی رود دجله از سوی ترکیه، در نهایت راه به جایی نبرد و آن‌طور که رویترز اعلام کرده است، از دو روز پیش آب‌گیری این سد آغاز شد. سدی که به گفته کارشناسان محیط‌زیست، تنش‌های آبی در ایران و عراق را به اوج خود می‌رساند و دود ریزگردهای ناشی از خشک شدن رودها و تالاب‌های این محور را به چشم ایران می‌ریزد. سال 96 در حالی که 14 سال از نخستین زمزمه‌ها برای ساخت این سد می‌گذشت، ایران به جرگه مخالفان اجرای طرح پیوست، حتی رییس‌جمهور هم به اقدام ترکیه در توسعه سد ایلیسو اعتراض کرد اما دیپلماسی آب از سوی ما آن قدر قوی نبود که راه به جایی ببرد و حالا با شروع آب‌گیری این سد که به دلیل اعتراض‌های عراق، یکسال دیرتر انجام شد، محیط‌زیست ایران یک گام به بحران نزدیک‌تر شده و پیش‌بینی کارشناسان مبنی بر نابودی هورالعظیم، تحمیل آسیب جدی به استان‌های جنوب غرب کشور به‌خصوص خوزستان و در نهایت فرضیه جنگ آب به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود. این وضعیت در حالی است که بر اساس معاهدات بین‌المللی هیچ کشوری نمی‌تواند به تنهایی از آب رودخانه‌هایی که حوضه مشترک دارند استفاده کند و آن را در انحصار خود بگیرد.
ماجرای ایلیسو از کجا شروع شد؟
ساخت سد ایلیسو روی رود دجله و اعتراض دیرهنگام ایران به ساخت آن در حالی بود که درسال 1992 ترکیه باپروژه بزرگ «گاپ» و افتتاح سد بزرگ آتاتورک روی رود فرات که ظرفیت آن معادل 650 سد ایرانی بود، عملا موجب شکل‌گیری ریزگردها در غرب ایران و تشدید بیابان‌زایی در عراق شد اما ماجرا به همین‌جا ختم نشد و این کشور در سال 2006 تصمیم گرفت سد ایلیسو را این‌بار روی رود دجله احداث و با این اقدام از ورود 60 درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند. احداث این سد که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگ‌ترین سد ایرانی یعنی کرخه دارد در نهایت سبب می‌شود از ورود تمامی 56 درصد میزان آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شد، جلوگیری شود و فرایندهایی نظیربیابان‌زایی وخشکسالی در عراق شدت یابد. طبق برنامه‌های آبی ترکیه این سد قرار بود در سال 2019 به پایان برسد و حالا دو روز از آب‌گیری آن می‌گذرد.
تبعات یک سد برای ایران
کارشناسان محیط‌زیست معتقدند تبعات ساخت سد ایلیسو به حدی وخیم و وسیع است که اگرچه شاید برای اقدام حقوقی دیر شده باشد اما باز هم نباید فرصت را از دست داد. علی درویشی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و پژوهشگر حوزه گرد و غبار درباره اثرهای منفی سدسازی ترکیه برای ایران گفت: بهره‌برداری از سد ایلیسو سه پیامد مهم دارد؛ نخست تشدید وضعیت مهاجرت از کشور عراق به دنبال کم آبی و خشکی زمین‌های کشاورزی، دوم، تشدید گرد و غبار ایران به دلیل در معرض خطر قرار گرفتن تالاب‌های مهمی چون هورالعظیم و در پایان نیز ایجاد جنگ بر سر آب در منطقه.
او افزود: ساخت ایلیسو مناطق پایین دست یعنی زمین‌های کشاورزی عراق را تحت تاثیر قرار داده و باعث خشک‌تر شدن این زمین‌ها خواهد شد، در حالی که بسیاری از شهروندان ساکن این مناطق اکنون نیز با مشکل کم آبی روبه‌رو هستند و به سختی کشاورزی می‌کنند و اگر کمتر از این به آنان آب برسد، زمین‌های خود را ترک و مهاجرت خواهند کرد. همین زمین‌ها تبدیل به کانون‌های بزرگ تولید گرد و غبار خواهد شد و گرد و غبار ناشی از آن به سمت ایران حرکت می‌کند.
اظهارات درویشی در حالی است که پیش از این ابوالفضل آبشت، مدیر وقت طرح ملی حفاظت تالاب‌ها در واکنش به ایلیسو اعلام کرده بود: مسائل این سد دامن اکوسیستم منطقه را می‌گیرد و تأثیرات منفی بر حوضه آبریز دجله و فرات می‌گذارد. تأثیرگذاری سد ایلیسو بر معیشت جوامع محلی حوضه آبریز دجله و فرات بسیار زیاد خواهد بود و موجب بروز مشکلات زیاد معیشتی برای ساکنان این منطقه خواهد شد؛ این مساله مهم باید در سطح بین‌المللی پیگیری و حل شود.
به‌گفته آبشت، تبعات خشک شدن تالاب‌هایی همچون هورالعظیم که می‌تواند از جانب این سدسازی‌ها تهدید‌کننده باشد صرفا به یک منطقه محدود نمی‌شود و ابعادی بین‌المللی دارد بنابراین باید مساله سد ایلیسو به‌صورت بین‌المللی مطرح شود. او افزود: خسارات سد ایلیسو برای پایین‌دست خواهد بود و بحران‌های زیادی را به‌دنبال دارد که در این رابطه باید جامعه بین‌المللی بگوید از چه اهرم‌هایی برای حل این بحران‌ها استفاده می‌کند. تأثیرات سد ایلیسو بیشتر بر کشورهای عراق، ایران و ترکیه خواهد بود، مسائل این سد دامن اکوسیستم منطقه را می‌گیرد و تأثیرات منفی بر حوضه آبریز دجله و فرات می‌گذارد. تأثیرگذاری سد ایلیسو بر معیشت جوامع محلی حوضه آبریز دجله و فرات بسیار زیاد خواهد بود و موجب بروز مشکلات زیاد معیشتی برای ساکنان این منطقه خواهد شد؛ این مساله مهم باید در سطح بین‌المللی پیگیری و حل شود.
نگاهی به معاهدات بین‌المللی درباره سد
بر اساس معاهدات بین‌المللی هیچ کشوری نمی‌تواند به تنهایی از آب رودخانه‌هایی که حوضه مشترک دارند استفاده کند و آن را در انحصار خود بگیرد. معاهدات مختلفی در این زمینه از جمله معاهده سال ۱۷۹۶ لاهه، معاهده ۱۸۰۴ پاریس، معاهده ۱۸۱۵ وین، معاهده ۱۹۱۲ بارسلون، کنفرانس ۱۹۱۱ مادرید وجود دارد که همگی بر عدم ایجاد هرگونه تغییر در مجرای رود بین‌المللی تاکید دارد. توافق ۱۹۲۳ ژنو بر ضرورت مشورت هنگام ایجاد تاسیسات در مجرای رود و ضرورت گفت‌وگو در صورت وارد شدن زیان به کشور دیگر تاکید دارد.
در سال ۱۹۶۶ و در نشست هلسینکی هر گونه برداشت بین‌المللی از آب‌های بین‌المللی از سوی یک کشور در صورتی که توافق میان کشورهای حوضه آبی نباشد، منع شد اما کمیته حقوقی وابسته به سازمان ملل در سال ۱۹۷۳ استفاده کشورهای اطراف رود از آب رود بر حسب نیاز به‌طوری که به دیگر کشورهایی که حوضه آبی مشترک دارند لطمه‌ای نزند را مجاز دانست. در نشست سال ۱۹۹۷ توافق استفاده آبراه‌های بین‌المللی به تصویب ۱۰۴ کشور در مجمع عمومی سازمان ملل در این سال رسید که سه کشور ترکیه، چین و بروندی با آن مخالفت و ۲۶ کشور رای ممتنع دادند. ماده ۵ این عهدنامه، کشورهایی را که از جریان‌های آب شیرین رو زمینی و زیرزمینی مشترک برخوردارند، به حفاظت، استفاده و تقسیم منصفانه و معقول از آن جریان آبی متعهد می‌کند. ماده ۷ هم دولت‌ها را به خودداری از وارد ساختن آسیب قابل توجه به کشورهای دیگری که از آن جریان آبی استفاده می‌کنند، ملزم می‌سازد.
