بحران کمبود نیرو در آموزش و پرورش هر روز جدی‌تر می‌شود. با بالا رفتن آمار بازنشستگی معلمان و در مقابل کاهش استخدام نیرو از یک سو، همچنین بلاتکلیفی نیروهای حق‌التدریسی از سوی دیگر، مدارس به سمتی کشیده می‌شوند که در سال‌های آینده، معلم به عنصری کمیاب برای آنها بدل می‌شود. از سال 92 تاکنون، هر سال بیش از 30 هزار نفر در آموزش و پرورش بازنشسته شده‌اند تا جایی که به گفته مسوولان تعداد بازنشستگان در سال‌های آینده شتاب بیشتری می‌گیرد. در حال حاضر ۹۱۰ هزار معلم مشغول به تدریس هستند که از این تعداد در سال ۹۹، حدود ۳۲۰ هزار نفر و در سال ۱۴۰۴ حدود ۳۳۰ هزار نفر یعنی دو سوم معلم‌ها بازنشسته می‌شوند. این وضعیت در حالی است که قرار بود هر سال از طریق دانشگاه فرهنگیان 22 هزار دانشجو معلم جذب شوند تا خروجی‌های دانشگاه فرهنگیان بعد از 4 سال به 22 هزار نفر برسد و بتوانند بخشی از نیاز به معلم را پاسخ بدهند اما فقط در سال 91 حدود 22 هزار دانشجو معلم جذب شدند و در سال‌های اخیر ظرفیت پذیرش دانشگاه فرهنگیان به 5 هزار نفر رسیده است. این میان دو راه‌حل در سال‌های اخیر از سوی مسوولان وزارت آموزش و پرورش به عنوان کلید حل بحران مطرح شده که البته از نظر کارشناسان آموزش راه‌حل‌هایی شکست خورده هستند. آموزش و پرورشی‌ها گاهی از خرید خدمات آموزشی به عنوان راه‌حل صحبت می‌کنند که نظر کارشناسان آموزش، گزینه‌ای به دور از عدالت آموزشی بوده و مقدمه‌ای برای خصوصی‌سازی آموزش و پرورش است و گاه از تشویق معلمان بازنشسته به ادامه تدریس با هدف جبران کمبود معلم سخن می‌گویند که باز هم کارشناسان آموزش معتقدند راه‌حلی مقطعی و بدون پشتوانه محسوب می‌شود.
نسخه آموزش و پرورش برای جبران کمبود نیرو
کمبود معلم در آموزش و پرورش در حالی است که رییس دانشگاه فرهنگیان، روز گذشته اعلام کرد: اگر تربیت معلم را تقویت کنیم، طی سه ،چهار سال آینده می‌توانیم کف نیاز به معلم را پر کنیم. حسین خنیفر درباره این موضوع به ایسنا گفت: پیش بینی می‌کنیم در سال ۹۸، حدود ۸۰ تا ۹۰ هزار بازنشسته در آموزش و پرورش داشته باشیم، امکان استمرار خدمت وجود دارد اما ما هنوز میزان ماندگاری این معلمان را نمی‌دانیم. علاوه بر این آموزش و پرورش راهکارهای دیگری برای جذب نیرو اعم از به‌کارگیری سرباز معلمان، نهضتی‌ها، حق‌التدریسی‌ها و… دارد؛ البته ما دخالتی در نوع جبران کمبود نداریم و در جذب نیرو طبق مجوزهای‌دریافتی کمک و پشتیبانی می‌کنیم.
او افزود: مهر ۹۸، ۲۰ هزار فارغ‌التحصیل دانشگاه به مدارس می‌پیوندند. اگر سهمیه جذب دانشجومعلم رسمی و پذیرفته‌شدگان از طریق ماده ۲۸ (پذیرفته‌شدگان استخدام آزاد) را بالا ببریم به سمت ثبات می‌رویم. با این حال این وضعیت در حالی است که در سال ۹۹، حدود ۳۲۰ هزار نفر و در سال ۱۴۰۴ حدود ۳۳۰ هزار نفر یعنی دو سوم معلم‌های ما بازنشسته می‌شوند.
اظهارات خنیفر در حالی است که پیش از این محمد بطحایی، وزیر آموزش و پرورش، تشویق به استمرار خدمت معلمان در مرز بازنشستگی را کلید حل این بحران دانسته بود. بطحایی درباره این موضوع بیان کرد: استفاده از نیروهایی که کیفیت کاری آنها بالا بوده است و ایجاد تاخیر در بازنشستگی‌ها اصلی‌ترین برنامه برای برون‌رفت از این مشکل محسوب می‌شود. استفاده از فرهنگیانی با تجربه ۳۰ سال فعالیت، در شرایطی که فعلا ظرفیت جذب نیرو جایگزین وجود ندارد، به آموزش و پرورش فرصت تربیت نیرو جایگزین را خواهد داد.
وزیر آموزش و پرورش در توضیح نحوه ایجاد انگیزه برای نیروهای در حال بازنشستگی به منظور ادامه کار افزود: بخشی از این روش‌های انگیزشی در قانون آمده است، چراکه طبق قانون افرادی که بیش از ۳۰ سال خدمت کرده‌اند، سالانه ۲ و نیم درصد به حقوق آنها اضافه می‌شود البته طی رایزنی مقدماتی با سازمان برنامه و بودجه به دنبال افزایش تسهیلات برای این دست از فرهنگیان هستم.
علاوه بر تشویق معلمان قدیمی به ادامه حضور در آموزش و پرورش، در لایحه بودجه سال 98، طرح خرید خدمات آموزشی هم به عنوان یک راه‌حل گنجانده شده است. راه‌حلی که از اوایل دهه ۸۰ در آموزش و پرورش رونق گرفت که به موجب آن جذب معلمان از طریق قرارداد خرید خدمات آموزشی انجام می‌شود. حال آنکه به موجب قانون برنامه ششم توسعه خرید خدمات مربوط به آموزش و پرورش نیست جز در مواردی که مدارس روستایی یا در مناطق محروم باشند اما این وضعیت در حالی است که خرید خدمات طبق قانون برنامه ششم توسعه اصلا مربوط به آموزش و پرورش نیست جز در مواردی که مدارس روستایی یا در مناطق محروم باشند.
استفاده از راه‌حل‌های شکست‌خورده
اظهارات مسوولان آموزش و پرورش در حالی است که کارشناسان آموزش معتقدند نه خرید خدمات می‌تواند راه‌حل مناسبی باشد و نه تشویق معلمان به ادامه تدریس. مرتضی دهقانی‌پور کارشناس آموزش درباره این موضوع به « تعادل» گفت: روش جذب معلم به دو طریق آزمون استخدامی و دانشگاه فرهنگیان است که با استفاده از آزمون استخدامی بیشتر از 40 هزار نفر در طول 5 سال اخیر جذب نشده‌اند همچنین طرح خرید خدمات آموزشی که برای جبران نیروی انسانی تجویز شده است طرح موفقی نیست، 200 هزار دانش‌آموز تحت پوشش این طرح قرار گرفته‌اند و 10 معلم خرید خدمات آموزشی ماه‌هاست که حقوق نگرفته‌اند. این معلمان با کمترین میزان حقوق برای موسسان غیردولتی کار می‌کنند و تا به امروز حقوق اندک خود را دریافت نکرده‌اند آیا در این شرایط معلم انگیزه کافی برای تدریس دارد؟
او افزود: مسوولان آموزش‌وپرورش به جای پرداختن به حاشیه‌ها به متن بپردازند تا در آینده کمبود نیروی انسانی مدارس کشور را دو شیفته نکند، اگر این اتفاق بیفتد باید از معلمان بخواهیم بیشتر از 24 ساعت در هفته کار کنند و در شرایطی که حق‌التدریس معلمان در زمان خود پرداخت نمی‌شود، چگونه می‌توان از آنها انتظار همکاری داشت؟ آموزش‌وپرورش در بحث مهندسی منابع انسانی دست روی دست گذاشته است و در سال 1400 با سونامی کمبود نیروی انسانی مواجه هستیم و حدود 300 هزار نفر درسال‌های پیش رو از آموزش‌وپرورش بازنشسته می‌شوند و مسوولان نباید نسبت به این مقوله بی‌توجه باشند مگر اینکه بخواهند مدارس را به موسسان غیردولتی بسپارند هم‌اکنون زنگ خطر کمبود نیرو به صدا در آمده است و در این باره نه مجلس گوش شنوا دارد و نه دولت.
این کارشناس آموزش و پرورش به موضوع استخدام فارغ‌التحصیلان دانشگاه فرهنگیان اشاره و بیان کرد: در سال گذشته شاهد آن بودیم که در ساز و کار استخدامی این فارغ‌التحصیلان به جای استخدام رسمی از استخدام پیمانی استفاده شد. در شرایطی که با کمبود معلم مواجه هستیم چنین تغییراتی در واقع دانشگاه فرهنگیان را بی‌اثر می‌کند.
در چنین تصمیم‌گیری‌هایی مسوولان باید در نظر بگیرند که مولفه‌هایی سبب شده افراد به سمت تحصیل در دانشگاه فرهنگیان تمایل پیدا کنند یکی از این مولفه‌ها بحث استخدام رسمی آنها بعد از تحصیل است که اگر این عامل از دانشگاه فرهنگیان حذف شود، در سال‌های آینده با کمبود ورودی به این دانشگاه مواجه می‌شویم و در سال‌های بعد با کمبود معلم کمااینکه در شرایط فعلی هم کمبود معلم داریم و از بین بردن جذابیت‌های این دانشگاه وضع را بدتر می‌کند از طرف دیگر علاوه بر این موضوع زمزمه‌هایی به گوش می‌رسند که قرار است تحصیل ۴ سال را از سابقه معلمی حذف کنند که این موضوع از جذابیت این دانشگاه و تمایل افراد برای تحصیل در آن کم می‌کند.
دهقانی‌پور بیان کرد: همین الان بحث خرید خدمات مطرح می‌شود برای اینکه می‌گویند ما برای مناطق محروم معلمان داوطلبی نداریم که بفرستیم. در حالی که در همین سیستم دانشجو معلمی به جای تعهد سربازی افراد تعهد خدمت دارند یا دو برابر زمان تحصیل در هر نقطه‌ای که آموزش و پرورش صلاح بداند باید خدمت معلمی انجام دهند. وقتی از مناطق مختلف با توجه به سهمیه دانشجو معلم جذب کنید، قاعدتا نباید مشکلی در جذب معلم برای مناطق محروم و رفتن به سمت خرید خدمات داشته باشید. اما روندی که در این دولت در حال رخ دادن است این است که سازمان برنامه و بودجه به دنبال اصلاح ساختارها نیست و به دنبال کم کردن هزینه‌هاست. در واقع یک دید کارخانه‌ای وجود دارد و نه یک دید ساختاری که این دیدگاه به نهاد تعلیم و تربیت آسیب‌های جدی وارد می‌کند.
