مهدی ثروت خانه برق| رسول بهرامی |
با نگاهی اجمالی به توسعه و رشد فزاینده شهرها در دهه‌های اخیر می‌توان گفت اولین کاربری که نقش موثری بر تکوین و ساخت شهر دارد، سیستم حمل و نقل درون شهری است و در حقیقت پیچیده‌ترین شبکه در کالبد فیزیکی شهر همانا وجود شبکه راه‌ها و معابر به هم تنیده بوده که این کاربری عمده‌ترین و در صورت بررسی بالاترین استفاده را در حمل و نقل مسافر و کالا در سطح شهر دارد. به عبارتی به واسطه این معابر که شامل بزرگراه‌های درون شهرها، راه‌های درجه اول، راه‌های درجه دو و سه و نیز دسترسی‌های درون مناطق و محلات از جمله معابر فرعی است کلیه مراسلات و جابه‌جایی‌ها در این شبکه‌ها انجام می‌شود. شبکه درون‌شهری به لحاظ گستردگی تا حدود 30 درصد فضای شهر را اشغال می‌کند. هر چقدر این شبکه، اصولی و با رعایت استانداردهای شهرسازی طراحی شود؛ بر روانسازی ترافیک و حمل و نقل شهری تاثیر عمیقی گذاشته و به واسطه این کاربری دسترسی به تمام مناطق، نواحی و محلات عملی می‌شود. در ضمن پیچیده‌ترین کاربری در تقسیمات انواع کاربری‌های درون شهری شامل کاربری شبکه حمل و نقل درون شهری است که هر اندازه شهرها بزرگ‌تر می‌شوند و به کلان‌شهر، مادر شهر و مترو پلیس تبدیل می‌شوند، پیچیدگی آنها نیز مضاعف شده و شکل و فرم شبکه راه‌ها در درون شهرها دچار تغییر و دگرگونی می‌شود. در سال‌های اخیر با توجه به چالش‌های ترافیکی رو به گسترش قرن حاضر همه روز شاهد روانسازی شبکه حمل و نقل در درون شهرها هستیم که بطور مثال می‌توان به تقاطع‌های غیر هم سطح، طراحی و اجرا شده در شبکه معابر شهری در سطح کلان شهرها اشاره کرد.
همچنین ایجاد خطوط ویژه اتوبوسرانی و مسیرهای ویژه تاکسی و دوچرخه سواری که در کشورهای اروپایی این مسیرهای ویژه در سال‌های قبل ایجاد شده بود، در کشور ایران عزیزمان نیز در دهه‌های گذشته برای این موضوع نیز اهمیت ویژه‌ای قائل شده‌اند. با این اوصاف و با توجه به راه‌اندازی خطوط ویژه دوچرخه سواری در کلان‌شهرها می‌توان از این ایده بسیار موثر در شهرهای میانه اندام و بزرگ نیز بهره مند شد و این مقوله را در سطح سایر شهر نیز گسترش داد. در واقع چالش پیش روی شهروندان، امنیت ترافیکی در درون شهرها است که در صورت تحقق این مهم می‌توان امیدوار بود، شهروندان ساکن شهرها به راحتی و با صرف هزینه کم به این امکانات دسترسی پیدا خواهند کرد و البته باید در نظر داشت رویکرد جدید شهرسازی به سمت وسایل نقلیه کم هزینه و نشاط‌انگیز است.
فرهنگ استفاده از دوچرخه در ایران
با نگاهی گذرا به استفاده از دوچرخه در سطح کشور می‌توان اذعان کرد که شهرهای میانه اندام کشور قابلیت بیشتری به لحاظ استفاده از دوچرخه را دارا هستند و به علت وجود ترافیک نسبتاً روان در درون شهرهای متوسط به وضوح می‌توان گفت فرهنگ استفاده از این ابزار نقلیه، به صورت مطلوب گزارش می‌شود هرچند در حد ایده آل نیست. چندین عامل باعث به وجود آمدن این مساله شده است. اولاً وجود سوخت‌های فسیلی ارزان در کشور و نیز دسترسی راحت به نقاط مختلف شهر و سفرهای درون شهری که نیاز به زمان کمتری دارند علاقه و استفاده از وسیله فوق را محدود ساخته است.
در شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها با توجه به سیاست‌های دهه‌های گذشته و نیز به منظور کاهش هزینه‌های سوخت، مسیرها و خطوط ویژه دوچرخه سواری ایجاد شده که این خطوط امنیت دوچرخه‌سواران را در ترافیک‌های سنگین تضمین می‌کند ولی با بررسی انجام شده از خیابان‌های کلان شهر تهران که در اوقات شبانه روز انجام شد، مشخص شد، استفاده کنندگان از این خط‌های تردد ویژه محدود هستند و شاید در روزهای تحقیق که مصادف با پایان شهریور ماه بوده استفاده از این وسیله نقلیه به نوجوانان محدود شده که شاید به صورت انگشت شمار در اوقات شبانه روز مورد استفاده واقع شده‌اند. در شهرهای کوچک و کمتر از یکصد هزار نفر در سطح شهر علاقه و رغبت مردم به دوچرخه سواری بالا است و شاید شهروندان ساکن در این شهرها در گستره کشور بیشترین استفاده را از دوچرخه دارند. هدف اکثریت مردم نیز با توجه به درآمد پایین و دسترسی آسان، جابه‌جایی در درون شهرها است.
دوچرخه در کشورهای دیگر
موضوع استفاده از دوچرخه در کشورهای غیر مسلمان هر دو قشر بانوان و آقایان را شامل می‌شود و به نسبت مساوی تمامی شهروندان به لحاظ پوشش و لباسی که دارند از این وسیله استفاده می‌کنند و فرهنگ استفاده از آن نیز در بین اقشار جامعه جا افتاده است اما استفاده از دوچرخه در کشورهای مسلمان که حجاب اسلامی را رعایت می‌کنند کاملاً محدود و نادر است و این قشر عظیم به علت مسائل فرهنگی به راحتی نمی‌توانند از این ابزار و وسیله نقلیه استفاده کنند و فقط در این ممالک استفاده بانوان به پارک‌های مخصوص بانوان و پیست‌های مخصوص خانم‌ها منتهی می‌شود و هدف اینگونه اماکن نیز استفاده ورزش و سلامت جسم است. در کشور ایران نیز طی بررسی به عمل آمده استفاده از دوچرخه در بین بانوان به کودکان زیر 12 سال محدود می‌شود و قشر زنان تا به حال شرایط استفاده از این وسیله را در سطح شهرها ندارند و فرهنگ استفاده از این وسیله در بین خانم‌ها به پیست‌های مخصوص دوچرخه سواری و پارک‌های اختصاصی زنان که در چند سال گذشته احداث شده‌اند، محدود می‌شود. البته در صورت فرهنگ سازی بهینه در سطح شهرها مقوله استفاده از این وسیله قابلیت افزایش و تسری به قشر بانوان را دارد .
یکی از راه‌های صرفه جویی در انرژی
با توجه به محدودیت انرژی در سال‌های آینده و نیز رو به کاهش گذاشتن منابع زیرزمینی و سوخت‌های فسیلی و اتمام این سوخت‌ها و انرژی‌ها در سال‌های آتی، برنامه جامع جهت استفاده بهینه از منابع تجدید ناپذیر می‌طلبد که از راهکارهای اساسی و مهم استفاده از دوچرخه در سطح شهرها جهت جابه‌جایی و حمل کالا و مسافر یکی از اولویت‌های عمده است. با بررسی مصرف انرژی در کشور چین با جمعیتی بالای یک میلیارد نفر مشخص می‌شدکه استفاده از سوخت‌های فسیلی در حداقل ممکن است و روزانه از مصرف میلیون‌ها لیتر بنزین در کشور چین صرفه‌جویی می‌شود که در صورت فرهنگ سازی در سال‌های آتی و تدوین برنامه جامع دوچرخه سواری و حتی الزام قانون از مراجع مربوطه به منظور استفاده از این وسیله نقلیه می‌توان امیدوار بود که گام موثری برای سال‌های آینده برداشت و امیدوار بود که حتی الامکان میزان انرژی در سال‌های آینده ثابت بماند. با توجه به حذف یارانه‌ها از سوخت مصرفی و افزایش نسبی قیمت حامل‌های انرژی در حال حاضر به منظور جلوگیری از هدررفت انرژی‌های فسیلی و صرفه‌جویی در هزینه‌های خانواده‌ها و نیز دستیابی به توسعه پایدار محیطی بهترین پیشنهاد استفاده از وسایل نقلیه بدون موتور و گسترش در مسافرت‌های درون شهری است خودروهای سواری علاوه بر مصرف سوخت هزینه‌های جانبی دیگری را نیز در پی دارد که باعث صرف درآمد خانوار شده و تمکن مالی خانوار‌ها را پایین می‌آورد و این موضوع مستقیماً در رفاه و آسایش جامعه تاثیرگذار است و در بلندمدت هزینه‌های صرف شده جهت تامین سوخت می‌تواند سایر مایحتاج خانواده را برطرف کند و شاید عامل پیشرفت همه‌جانبه خواهد شد. دوچرخه علاوه بر اینکه انرژی و سوخت فسیلی مصرف نمی‌کند بلکه هزینه‌های نگهداری آن نیز پایین بوده و نیز در ترافیک‌های سنگین شهر به علت حجم کم وسیله، می‌تواند از نقطه‌ای به نقطه دیگر نقل مکان کند گسترش و افزایش استفاده از دوچرخه شاید بتواند هزینه‌های زاید احداث خیابان و راهسازی را درصدی کاهش دهد و این مقوله نیز تاثیر مستقیمی بر توانمندی شهرها خواهد گذاشت و عاملی جهت سرمایه‌گذاری در سایر قسمت‌های شهر از جمله توجه به مبلمان و فضای سبز شهر خواهد بود.
فرهنگ سازی برای استفاده از دوچرخه
رسانه‌های جمعی، نشریات و صدا و سیما از عمده مراکز تاثیرگذار در این مقوله هستند و دولت نیز در این زمینه بایستی فعالیت جدی را شروع کند و شهرداری‌ها و سازمان‌های حمل و نقل همگانی شهری نیز در جای خود می‌توانند نقش موثری به رشد و گسترش استفاده از این وسیله ورزش و تفریحی و ابزار حمل و نقل را داشته باشد. به وسیله دوچرخه دسترسی به نقاط مختلف شهر آسان و این وسیله باعث روانسازی ترافیک خواهد بود. نگارندگان الزام شهروندان و وضع قوانین در تسهیل استفاده از دوچرخه را عامل و موجب گسترش این وسیله در بین تمامی اقشار و شهروندان می‌دانند. با این اوصاف و طبق بررسی به عمل آمده، استفاده از وسیله نقلیه دوچرخه در سطح شهرها نیاز به برنامه جامع و تدوین راهکارهای لازم داردکه این مهم تنها توسط یک سازمان عملی نخواهد شد بلکه برای گسترش و فرهنگ سازی به منظور استفاده از این ابزار بهترین راه ممکن تشکیل سازمان گسترش دوچرخه سواری وابسته به سازمان حمل و نقل همگانی است که دارای اساسنامه و شرایط مستقل باشد. این سازمان وابسته به شهرداری با نگرش به چشم‌انداز توسعه آینده کشور می‌تواند در سال‌های آتی یکی از تاثیرگذارترین سازمان‌ها در تسهیل امور حمل و نقل و گسترش ورزش و تفریح در سطح شهرها و روستاها باشد.
