آمارهای سازمان بهزیستی کشور نشان می‌دهد که سالانه ۱۴۰۰ کودک بی‌سرپرست و بدسرپست به عنوان فرزندخوانده به خانواده‌های متقاضی فرزند واگذار می‌شوند. با وجود آنکه قوانین دست و پا گیر تا چند سال گذشته فرزندخواندگی را با موانعی رو به‌رو می‌کرد اما تسهیل قانونی برای قبول فرزندخوانده در دو سال اخیر حدود ۵۰ درصد به میزان پذیرش فرزندخوانده اضافه کرده است تا جایی که مسوولان سازمان بهزیستی کشور می‌گویند، برای هر کودک تحت سرپرستی بهزیستی، 10 خانواده متقاضی هستند که همین موضوع هم روند رسیدگی به پرونده‌ها را زمان‌بر می‌کند، حالا قرار است به دنبال شفاف‌سازی‌های سازمانی، بهزیستی هم با راه‌اندازی سامانه ملی «فرزندخواندگی» از سال آینده، روند فرزندخواندگی را به صورت شفاف به متقاضیان اعلام کند.
قوانین فرزندخواندگی از گذشته تا امروز
مقررات فرزندخواندگی در ایران، تا سال ۱۳۵۳ قانون خاصی نداشت. با تصویب قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست در اسفندماه ۱۳۵۳ برای اولین‌بار واگذاری سرپرستی کودکان بی‌سرپرست به خانواده‌های متقاضی از نظر قانونی مجاز دانسته شد. در سال ۱۳۸۳ لایحه‌ای برای اصلاح قانون قبلی به مجلس فرستاده شد که تصویب آن حدود یک دهه به طول انجامید و سرانجام قانون جدید حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در شهریورماه ۱۳۹۲ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. در قانون پیشین تنها زوجینی که فرزند نداشتند می‌توانستند نسبت به فرزندخواندگی اقدام کنند در حالی که در قانون جدید علاوه بر این زوجین، دختران مجرد و زنان بالای ۳۰ سال و همچنین زوجینی که فرزند هم دارند می‌توانند نسبت به پذیرش فرزند از بهزیستی اقدام کنند. در قانون قبلی فقط زوجین مقیم ایران می‌توانستند درخواست فرزندخواندگی کنند در حالی که براساس قانون جدید ایرانیان مقیم خارج از کشور هم می‌توانند فرزندخوانده بپذیرند و در صورت دارا بودن شناسنامه ایرانی با مراجعه به دفاتر حافظ منافع سفارت خانه‌ها درخواست فرزندخواندگی کنند و پس از دوره نظارتی ۶ ماهه سازمان بهزیستی با دستور قاضی می‌توانند فرزندخوانده خود را قبل از ۶ ماه نیز از کشور خارج کنند. همچنین قبلا زوجین برای درخواست فرزند با مراجعه به قوه قضاییه پرونده تشکیل می‌دادند و پس از آن به سازمان بهزیستی معرفی می‌شدند در حالی که امروزه زوجین برای فرزندخواندگی ابتدا به بهزیستی مراجعه کرده و پس از تشکیل پرونده، سازمان بهزیستی نسبت به استعلام از دستگاه‌های مختلف عدم اعتیاد، سلامت جسمی و روانی و عدم سوء پیشنیه را بررسی می‌کند و در صورت تایید همه مراحل برای پذیرش فرزند به مراجع قضایی معرفی می‌شوند که با این روش بسیاری از پرونده‌های وارده به قوه قضاییه کاهش یافته است زیرا فقط در صورتی که خانواده‌ای شرایط لازم را داشته باشد برای پذیرش فرزند معرفی می‌شود.
سامانه ملی برای فرزندخواندگی
۲۵ هزار کودک تحت پوشش سازمان بهزیستی داریم که کمتر از ۱۰ هزار نفر از آنان در مراکز بهزیستی نگهداری می‌شوند و ۱۵ هزار نفر نیز در خانواده‌های جایگزین تحت مراقبت هستند. آن‌طور که مسوولان سازمان بهزیستی می‌گویند، به ازای هر یک کودک تحت پرستی بهزیستی، 10 متقاضی سرپرستی وجود دارد که همین موضوع گاهی روند رسیدگی به پرونده‌ها را طولانی می‌کند. این سازمان با هدف تسهیل در این روند از چندی پیش سامانه‌ای را برای شفاف‌سازی در روند فرزندخواندگی ایجاد کرده که به صورت پایلوت در تهران اجرا شد که در سال آینده قرار است در تمام کشور به اجرا برسد. سرپرست دفتر امور کوکان و نوجوانان بهزیستی درباره این موضوع بیان کرد: سایتی را برای متقاضیان، یعنی پدر‌ها و مادرهایی که تمایل دارند سرپرستی فرزندی را به عهده بگیرند، طراحی کردیم، متقاضیان در این سامانه ثبت نام اولیه را انجام داده و مدارک را ارایه می‌دهند تا وارد سامانه شوند.
منتظر شبر با بیان اینکه پس از این مرحله بررسی اولیه از سوی سازمان بهزیستی انجام می‌شود، افزود: در مرحله بعد بهزیستی از این افراد به شکل حضوری دعوت می‌کند تا اگر شرایط اولیه را داشتند وارد نوبت فرزندخواندگی شوند. بخشی از مصاحبه‌ها در بهزیستی انجام می‌شود؛ برخی دیگر از اقدامات مثل گواهی آزمایش اعتیاد، نداشتن سوء پیشینه و سلامت روانی و جسمی از دیگر نهادهای مربوطه تهیه خواهد شد.
شبر با اشاره به اینکه اگر از نظر بهزیستی، خانواده مذکور صاحب صلاحیت بود برای مصاحبه به روانشناسان معرفی می‌شود، تصریح کرد: در صورتی که فرد امتیاز قابل قبول را کسب کند وارد نوبت شده و ثبت نام وی در سامانه انجام می‌شود. بعد از ثبت‌نام به خانواده از طریق پیامک اطلاع داده می‌شود که کارشان در چه مرحله‌ای قرار دارد و به این ترتیب نوبت آنها مشخص می‌شود.
به گفته وی، پیش از این خانواده‌ها معترض بودند که به دلیل طولانی شدن زمان انتظار احتمالاً به درخواستشان توجهی نشده و ممکن است رانتی وجود داشته باشد که به بعضی زودتر کودکی را تحویل داده‌اند، اما با این سامانه مشخص می‌شود که این‌طور نیست و شفافیت لازم فراهم می‌شود.
سرپرست دفتر امور کوکان و نوجوانان بهزیستی ادامه داد: متقاضیان فرزندخواندگی بسیار زیاد هستند و برای هر کودک در کشور حدود ۱۰ متقاضی وجود دارد به همین دلیل این فرآیند طولانی و در برخی از استان‌ها حتی چند سال طول خواهد کشید. مزیت سامانه مذکور این است که مشخص می‌کند فرد در نوبت چندم است. در استان تهران این کار انجام شده و موفقیت آمیز بوده و سال آینده در کل کشور راه‌اندازی می‌شود.
گرفتن فرزندخوانده برای دختران مجرد آنقدرها هم آسان نیست
اگرچه بر اساس قانون پدر و مادر بدون فرزند در اولویت سرپرستی برای کودکان تحت سرپرستی سازمان هستند اما در سال‌های گذشته و تغییراتی که در قانون اعمال شد، دختران مجرد بالای 30 سال و خانواده‌های دارای فرزند هم به فهرست واجدین شرایط دریافت فرزندخوانده اضافه شدند. در این راستا تاکنون 93 دختر مجرد بالای 30 سال صاحب فرزندخوانده شدند. البته گرفتن سرپرستی فرزندخوانده برای دختران مجرد چندان ساده هم نیست. بر اساس قانون متقاضی فرزندخواندگی باید تعهد دهد که یک سوم اموال خود را به کودک واگذار می‌کند یا اینکه در وصیت‌نامه باید قید شود زیرا براساس قانون به فرزندخوانده ارث نمی‌رسد، البته میزان یک سوم اموال با نظر قاضی محاسبه و مشخص می‌شود، علاوه بر این باید فرزند بیمه تامین اجتماعی، بیمه عمر و آتیه نیز داشته باشد و تامین هزینه‌های زندگی و تهیه مایحتاج اولیه فرزند از شروط عام فرزندخواندگی است.
شاغل بودن و بیمه زنان و دختران مجرد بالای ۳۰ سال یکی از شرایط عمومی پذیرش فرزندخواندگی است و در صورتی که دختر از درآمد مالی ثابت و بیمه برخوردار نباشد شرایط پذیرش فرزند را ندارد زیرا براساس قانون کسانی که متقاضی فرزندخواندگی هستند باید بتوانند حداقل هزینه نگهداری و تهیه مایحتاج زندگی کودک را تامین کنند. همچنین در این قانون ازدواج دختران مجرد پس از پذیرش فرزندخوانده نیز پیش بینی شده است و در صورت تصمیم به ازدواج این دختران برای ادامه فرزندخواندگی باید وضعیت همسرشان از سوی سازمان بهزیستی مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد و در صورتی که وضعیت همسر مورد تایید سازمان بهزیستی نباشد کودک مجددا به سازمان بهزیستی منتقل می‌شود.
