گروه راه و شهرسازی|آزاده کاری|
در کشورهای توسعه یافته پسماند و زباله یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی شهرداری‌ها به شمار می‌رود و از طریق بازیافت زباله‌ها انواع کمپوست، کاغذ و مقوا و نیز انرژی و برق تولید می‌شود اما در کشور ما زباله‌ها فقط امحا می‌شوند.
به گفته محسن هاشمی، رییس شورای شهر روزانه در تهران 8 تا 9 هزار تن زباله تولید می‌شود که جمع‌آوری این میزان زباله در تهران 800 میلیارد تومان هزینه در بر دارد. سرانه تولید زباله هر فرد در روز، در جنوب تهران 800 گرم و در شمال تهران 1200 گرم است. به این ترتیب شهروندان شمال شهر تهران زباله بیشتری تولید می‌کنند. به اعتقاد رییس شورای شهر می‌توان از زباله‌های تهران 400 میلیارد تومان کسب درآمد کرد اتفاقی که تاکنون در شهرداری تهران نیفتاده است. زباله انواع مختلفی دارد، زباله‌های شهری، زباله‌های صنعتی، زباله‌های خطرناک و زباله‌های بیمارستانی که در تهران هر 4 نوع این زباله‌ها تولید می‌شود و هر کدام از اینها می‌تواند منبع درآمدی برای شهرداری تهران باشد.
بر اساس آمار ارایه شده تفاوت فاحشی بین هزینه کرد جمع‌آوری و امحاء زباله با درآمدهای حاصل از اخذ عوارض پسماند وجود دارد و این شکاف عملا باعث شده تا دست شهرداری برای استفاده از روش‌های نوین جمع‌آوری پسماند بسته باشد. بنابراین شهرداری دو راه پیش رو دارد. یا اینکه میزان عوارض ناشی از جمع‌آوری انواع پسماند را افزایش دهد که با توجه شرایط اقتصادی جامعه راه سختی خواهد بود. یا در شیوه دوم شهرداری یک بار هزینه خرید دستگاه‌های زباله سوز و بازیافت زباله را تامین کرده و از طریق بازیافت زباله مانند دیگر کشورهای پیشرفته تولید ثروت کند.
به گزارش «تعادل»، برخی کارشناسان معتقدند، روش شهرداری در جمع‌آوری و امحاء پسماند ضرر بزرگی به شهر و شهروندان می‌زند. از جمله رحمت‌الله حافظی عضو سابق شورای شهر در گفت‌وگویی گفته بود: «زباله طلای کثیف است و از محل تفکیک آن درآمد هنگفتی به دست می‌آید. با این حساب شهرداری به‌جای اینکه جمع‌آوری زباله را به مزایده بگذارد آن را به مناقصه گذاشته و سالی چندصد میلیارد تومان هم بابت جمع‌آوری زباله و رفت و روب به پیمانکار پرداخت می‌کند. »
طرح شکست خورده تولید کمپوست
اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست در گفت‌وگو با «تعادل» توضیحاتی درباره زباله‌های شهر تهران ارایه کرد و گفت: 10 درصد زباله‌های تهران کاغذ و مقواست اما بازیافت نمی‌شوند . شیشه و فلزات هم قابل بازیافت هستند اما در ایران هنوز به تکنولوژی‌هایی که کار بازیافت را انجام می‌دهند، دسترسی نداریم.در دوره‌ای شهرداری تصمیم گرفت از زباله‌های «تر»که منشأ پروتئینی دارند مانند گوشت، سبزیجات و خرده نان کمپوست یا همان کود درست کند.این کار انجام شد اما نظر به اینکه میزان ناخالصی آن زیاد بود و درون آن مواد زاید مانند پلاستیک، آهن و شیشه وجود داشت، کشاورز کودی را خریداری کرد که دارای مقادیر زیادی ناخالصی بود و به تبع این کود برگردانده و طرح با شکست مواجه شد.در دوران انتخاباتی آقای قالیباف شهردار وقت، مدعی شد شهرداری تهران از زباله برق تولید می‌کند اما میزان برقی که در شهرداری از طریق پسماند به دست می‌آید به اندازه تامین روشنایی یک یا دو خانه است نه اینکه چندین کیلو وات برق تولید شود.
او با اشاره به دفن زباله در تهران گفت: دفن زباله به معنای ایجاد مشکل برای نسل‌های آینده است.شیرابه ناشی از دفن زباله‌ها توانایی حل فلز را دارد، وای به حال ریشه درخت‌ها و طبیعت اطراف آن. اتفاقی که در محل دفن زباله‌ها در کهریزک هم افتاده و زمین‌های اطراف کهریزک که بسیاری از آنها زمین کشاورزی است در دراز مدت آلوده خواهد شد و مسوولان باید هر چه زودتر فکری به حال آن کنند.دفن زباله در شهرهای شمالی کشور که تعداد سفره‌های آب زیر زمینی در آنجا زیاد است، آثار مخرب‌تری دارد.
تبدیل پسماند به درآمد پایدار
این کارشناس محیط زیست در ادامه افزود: متاسفانه دولت‌ها و شهرداری‌ها تاکنون توجهی به این موضوع نداشته‌اند .خرید کوره‌های زباله سوز شاید در ابتدا از نظر هزینه گران به نظر بیاید اما قطعا در دراز مدت و با بازیافت زباله و تبدیل آن به کمپوست با کیفیت و برق می‌توان درآمد خوبی از این محل به دست آورد و درواقع می‌تواند تبدیل به یکی از درآمدهای پایدار شهرداری‌ها شود.
کهرم با اشاره به نحوه امحاء زباله در شهرهای بزرگ دنیا عنوان کرد: شهر زوریخ حدود 500 هزار نفر جمعیت دارد. در وسط این شهر یک دودکش با حدود80 متر ارتفاع وجود دارد.زباله‌ها در کوره‌ای سوزانده می‌شود و بخار آب از این دودکش بیرون می‌آید. فیلترهایی در این کوره کار گذاشته شده‌اند که هر کدام اندازه یک هواپیمای 747 قیمت دارد و باعث می‌شود از سوزاندن زباله‌ها بخار آب بلند شود. همچنین انرژی بسیاری از خانه‌های اطراف این دودکش از این طریق تامین می‌شود.
به غیر از نحوه امحاء پسماند، روش جمع‌آوری زباله‌ها در شهر تهران نیز مورد انتقاد است. در حال حاضر، ساماندهی جمع‌آوری زباله و انجام تفکیک از مبدا توسط شهرداری تهران در سه منطقه ۱۳، ۲۱ و ۲۲ به صورت پایلوت آغاز شده است اما این برای شهری به بزرگی تهران فایده‌ای ندارد و نتیجه بخش نیست. اکنون در شهرهای پیشرفته زباله از مبدا تفکیک می‌شود در حالی که در تهران از روش‌های قدیمی جمع‌آوری استفاده می‌شود. قبلا شهرداری شهروندان را مجبور می‌کرد تا زباله‌های خود را راس ساعت 9 پشت در منزل بگذارند تا ماموران شهرداری اقدام به جمع‌آوری آنها کنند اما بعد از مدتی این شیوه منسوخ شد و اکنون سر هر کوچه و خیابانی یک سطل بزرگ زباله وجود دارد .در نتیجه شهروندان هر ساعتی از روز که بخواهند زباله‌های خود را در آن رها می‌کنند و قطعا این امر برای سلامت شهروندان مضر است. براساس گزارش سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران ۳۲هزار و ٦٣٣ عدد از این سطل‌ها در مناطق ۲۲ گانه تهران تعبیه شده است. به گفته کهرم این شیوه، شیوه‌ای کهن ومنسوخ در دنیاست. او در این باره توضیح داد: این روش‌ها مخصوص کشورهای جهان سوم است. در شهرهای پیشرفته هر روز به یک نوع زباله اختصاص دارد.برای مثال سه شنبه‌ها فقط کاغذ و مقوا جمع‌آوری می‌شود، روزهای دوشنبه فقط شیشه وفلزات و الی آخر . این نوع جمع‌آوری منجر به بازیافت بهتر زباله‌ها می‌شود.یعنی زباله در مبدا تفکیک می‌شود. کاری که چندسال پیش تلاش کردیم در شهرداری انجام شود اما به دلیل نبود تعداد کافی ماشین جمع‌آوری زباله یک طرح ناکام باقی ماند.
زباله دزدی، معضل قدیمی شهرداری
به گفته وی، یکی دیگر از انتقاداتی که به شهرداری در این خصوص وارد است به مزایده گذاشتن زباله‌هاست که باعث ایجاد پدیده زباله دزدی شده است. او در این باره افزود: دزدان زباله هر کدام متخصص مورد خاصی هستند. برای مثال، یک نفر در زباله‌ها فقط به دنبال فلز و نفر دیگر به دنبال پلاستیک است. زیرا هر کدام از اینها کاربرد خاص خودش را دارد و به قیمت بسیار گزاف خرید و فروش می‌شود. شهرداری باید به منظور جلوگیری از این پدیده و استفاده از زباله شهروندان در جهت منافع شهر تمهیداتی بیندیشد.
رضا عبدلی، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران نیز چندی پیش درباره زباله گردها که از آنها با نان کتفی یاد می‌کرد گفته بود: «قرار بود در راستای یک نظام‌نامه زباله‌ها از مبداء جمع‌آوری شوند ولی متأسفانه دیده می‌شود که از روش‌های نادرستی این فرآیند صورت می‌گیرد و بعضاً کتفی‌ها (زباله‌گردها) به‌صورت غیر‌مجاز به جمع‌آوری آن اقدام می‌کنند، البته در مواردی دیده شده که همین زباله‌گردها هم توسط پیمانکاران به‌کارگیری شده و زباله را به‌جای مبداء از مخازن داخل شهر جمع‌آوری می‌کنند.در حال حاضر بیش از یک‌هزار تن زباله ارزشمند در تهران جمع می‌شود و با توجه به نوسانات ارزی ارزش این زباله‌های خشک که شامل کاغذ، فلزات و شیشه است هم افزایش یافته و با توجه به اینکه بعضی از پیمانکاران با به‌کارگیری کتفی‌ها (زباله‌گردها) سعی در افزایش سود از آن دارند، ما سعی کردیم تا از طریق افزایش قیمت کارشناسی مزایده به همان نسبت درآمد شهرداری را افزایش دهیم.» با این وجود به نظر می‌رسد شهرداری چندان در مبارزه با زباله گردها موفق نبوده است.
به اعتقاد کارشناسان رانتی که در زباله وجود دارد باعث می‌شود برخی از زباله‌های پایتخت نشینان ثروت اندوزی می‌کنند و این منافع افراد خاص سبب شده که هنوز هم زباله‌های شهر به صورت دستی و سنتی تفکیک شده و هیچ اقدامی در راستای بهره وری بیشتر از زباله‌ها صورت نگیرد. واقعیت این است که در همه دنیا سازمانی مانند پسماند درآمدزاست اما ظاهرا هر چند شهرداری تهران هر چند توانسته در جمع‌آوری زباله‌ها موفق عمل کند اما در زمینه امحاء و استفاده از طلای کثیف چندان موفق نبوده و حتی هیچ مخزن و جایگاهی برای زباله‌های تفکیک شده ندارد و نهایتا در زمان جابه‌جایی زباله‌ها اعم از تفکیک شده و نشده آنها در یک مخزن ریخته شده و مخلوط می‌شوند.
کهرم در پاسخ به سوالی درباره نحوه تفکیک زباله‌های ساختمانی با بیان اینکه نخاله‌های ساختمانی جزو زباله محسوب نمی‌شود، اظهار کرد: بیشتر زباله‌ها، زباله‌های خانگی است. 10 درصد زباله‌ها کاغذ و40 درصد زباله تجزیه پذیر در طبیعت است. متاسفانه کشور ما مصرفی است و میزان زباله تولیدی مان نسبت به استاندارد جهانی بالاتر است. در کشور آلمان به هر خانواده کیسه‌های پلاستیکی داده می‌شود که دارای بارکد بوده و اسم و مشخصات خانواده‌ها روی آن درج می‌شود . هفته به هفته که ماموران برای جمع‌آوری زباله‌ها می‌آیند زباله‌ها را وزن می‌کنند و چنانچه زباله تولیدی از میزان استاندارد بیشتر باشد جریمه شده و باید پول پرداخت کنند.
ضعف مدیریت
این بوم شناس و فعال محیط زیست، مشکلات مربوط به پسماند را فقط در ضعف مدیریت می‌داند و اظهار کرد: اگر میزان درآمدهای شهرداری تهران هزار برابر هم شود تا زمانی که فساد به‌طور کامل از این نهاد عمومی رخت نبندد و مدیران لایق و پاک دست روی کار نیایند مشکلی از مشکلات شهر حل نمی‌شود. علاوه بر این مردم هم باید در حل مشکل زباله در تهران با شهرداری همکاری کنند و سازمان‌های ذی‌ربط همچون شهرداری، حفاظت محیط زیست و سازمان‌های آموزشی نیز زمینه‌های آموزش مردم به ویژه در زمینه چگونگی تفکیک زباله را فراهم کنند.
3 پیشنهاد
مرتضی الویری رییس کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر تهران نیز در زمینه پسماند سه پیشنهاد دارد. او با تاکید بر اینکه در حوزه پسماند نیز شهرداری می‌تواند درآمدزایی داشته باشد، گفت: در حوزه پسماند سه کار عمده قابل انجام است؛ یکی اینکه هزینه‌های این حوزه را کاهش دهیم که راه آن از طریق آموزش فرهنگی به مردم است تا کمتر زباله تولید کنند. در حال حاضر میانگین تولید زباله در دنیا برای هر نفر ۳۰۰ گرم در روز است و این آمار در کل ایران به ۷۰۰ گرم و در شهر تهران به هزار و ۱۰۰ گرم می‌رسد. پس ما باید به مردم آموزش دهیم تا کمتر زباله تولید کنند. البته این سبب درآمد نمی‌شود، اما باعث می‌شود شهرداری هزینه‌های کمتری برای جمع‌آوری این پسماند متقبل شود. الویری افزود: کار دیگری که در حوزه پسماند قابل انجام است، مربوط به بازیافت آن است. دفن یا سوزاندن زباله بدترین روش برای مدیریت زباله است. باید بخشی از آن را که قابلیت دارد، تبدیل به کود و کمپوست کنیم و از زباله‌های خشک مثل کاغذ، شیشه، فلزات و نظیر آن هم مجددا بهره‌برداری به عمل آوریم که این نیز منبعی برای تامین درآمد است. سال گذشته درآمد حاصل از زباله‌ها حدود ۳۰ میلیارد تومان بوده و این درآمد در سال جاری به ۳۰۰میلیارد تومان می‌رسد.
عوارض معوقه پسماند
آرش میلانی، رییس کمیته سلامت و محیط زیست شورا نیز در گفت‌وگو با «تعادل» عنوان کرد: طبق قانون جامع مدیریت پسماند که مصوب وزارت کشور است، شهرداری باید بهای جمع‌آوری پسماند را از شهروندان اخذ کند.طبق گزارش شهرداری رقمی که اکنون شهرداری از محل عوارض پسماند دریافت کرده بسیار کمتر از رقم در نظر گرفته شده است.افزایش نرخ پسماند متناسب با شرایط اقتصادی فعلی است و تمام نرخ از شهروندان گرفته نمی‌شود. حدود دوسال این نرخ ثابت بود که دو هفته پیش نرخ جدیدی برای آن تعریف شد.
میلانی با بیان اینکه تا پایان سال 96 باید در این زمینه به خودکفایی می‌رسیدیم اما همچنان از برنامه عقب هستیم، افزود: بهای پسماند غیر مسکونی نسبت به سال گذشته کاهش پیدا کرد و برای خانوارهای دو نفره به 50 هزار تومان در سال رسید که رقم قابل توجهی نیست.برای بهای پسماندهای صنعتی هم با توجه به صنف اشان و میزان آلایندگی که دارند ارقام متفاوتی تعیین شده است.
به گفته میلانی، در بودجه سال جاری میزان درآمد از محل اخذ پسماند حدود 90 میلیارد تومان بوده اما 180 میلیارد تومان در حوزه پسماندهای خانگی معوقه داریم و به هیچ عنوان 800 میلیارد تومانی که سالانه برای جمع‌آوری و دفع پسماند هزینه می‌شود، جبران نمی‌شود.
زباله‌های بیمارستانی
شهر تهران دارای 7 هزار واحد بیمارستانی و درمانی است و میزان زباله‌ای که توسط این واحدها تولید می‌شود، بسیار بالاست. بر اساس آمارها در ایران به ازای هر تخت بیمارستانی نزدیک به 3 کیلوگرم زباله تولید می‌شود که این رقم در کشورهای پیشرفته به یک کیلوگرم هم نمی‌رسد. ۲۰ تا ۳۰ درصد زباله‌های هر تخت بیمارستانی را پسماندهای عفونی تشکیل می‌دهند. بر اساس برآوردی که انجام شده حدود ۴۵۰ تن پسماند پزشکی در کشور و ۸۰ تن زباله بیمارستانی در تهران تولید می‌شود که ۲۵ درصد آن زباله‌های عفونی است که در زمینه ضدعفونی، جمع‌آوری و دفع آنها مشکلات بسیاری وجود دارد.
هر چند وقت یک بار نیز خبرهایی مبنی بر دفع غیر بهداشتی زباله‌های بیمارستانی شنیده می‌شود و مسوولان هر کدام صحبت‌هایی در این زمینه انجام می‌دهند و دوباره به دست فراموشی سپرده می‌شود. چندی پیش نیز یکی از سایت‌های خبری گزارش تصویری از سایت آرادکوه منتشر کرده بود که در آن لوازم پزشکی و بافت‌های خونی دیده می‌شد که این موضوع تاییدی بر وجود زباله‌های بیمارستانی در آرادکوه بود.
واقعیت این است که هنوز تعدادی از بیمارستان‌ها و اکثر درمانگاه‌ها در کشور فاقد سیستم ضدعفونی کردن و نیز امحای زباله‌های عفونی هستند. شهرداری‌ها هم فاقد زیر ساخت‌ها و تجهیزات لازم برای جمع‌آوری و دفع زباله‌های بیمارستانی و عفونی هستند و با توجه به نبود اعتبارات مورد نیاز وزارتخانه‌های بهداشت و کشور، هر یک مسوولیت را به دیگری محول می‌کنند و سازمان حفاظت محیط زیست هم تنها وظیفه نظارت را برای خود قائل است.
زهرا صدر اعظم نوری، رییس کمیسیون سلامت و محیط زیست شورای شهر قبلا در مصاحبه با «تعادل» در این باره هشدار داده و گفته بود: «زباله‌های بیمارستانی جزو زباله‌های ویژه محسوب می‌شود .در واقع آن بخشی از زباله‌های بیمارستانی که خطرناک محسوب می‌شوند باید توسط بیمارستان‌ها، مراکز درمانی، کلینیک‌ها و مراکز بهداشت و درمان بی‌خطر شود و در این مرحله شهرداری‌ها هیچ‌گونه مسوولیتی ندارند.وزارت بهداشت و درمان و دانشگاه‌های علوم پزشکی باید ابتدا این زباله‌ها را از زباله‌های معمولی تفکیک کنند و آنها را در بسته‌های خاص جمع‌آوری کرده تا آماده تحویل به پیمانکاران حمل زباله شود. این زباله‌ها در آراد کوه و در سایت‌هایی که برای این منظور در نظر گرفته شده در مکانی جدا از سایر زباله‌ها دفن می‌شوند. ما معتقدیم که به هر حال اینجا یک مقداری نظارت‌ها باید قوی‌تر باشد چون سایت آرادکوه از منظر محیط زیست در بعضی پارامترهایش شرایط محیط زیستی ندارد، از این رو، این موضوع در حال پیگیری است که اگر قرار است شهرداری مسوولیت مدیریت دفع اصولی پسماندهای پزشکی را بر عهده گیرد، حتما باید ضوابط و معیارهای محیط زیستی را رعایت کند و این ضوابط ملزم به تایید محیط زیست است.»
استاندارد‌های تولید و بازیافت زباله در دنیا
روزانه بیش از 5.3 میلیون تن زباله در جهان تولید می‌شود و ایرانی‌ها با میانگین سرانه 700گرم، 40 هزار تن زباله در روز تولید می‌کنند که در اصل دو برابر استاندارد جهانی است. سرانه تولید پسماند در شبانه روز در استان تهران به ازای هر نفر ۷۵۰ تا ۸۰۰ گرم است که این میزان در کشورهای اروپایی ۳۰۰ تا ۳۵۰ گرم است. در واقع هر شهروند تهرانی در هر سال تقریبا 5 برابر وزن خود زباله تولید می‌کند.
این در حالی است که آلمانی‌ها روزانه 90 هزار تن تولید زباله دارند که شاید در نگاه اول فاجعه به نظر می‌رسد. اما در کشورهای توسعه یافته‌ای همچون آلمان 80 درصد از زباله‌ها بازیافت می‌شود. یعنی 10 برابر میزان زباله‌های بازیافت شده ایران. به همین دلیل هم آنها خود را قهرمان محیط زیست جهان می‌دانند.
سوییس به عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای مدافع بازیافت زباله، در سال 2008 توانست 50 درصد زباله‌های تولیدی مردمانش را بازیافت کند. این در شرایطی است که در این کشور بیش از 5 میلیون تن زباله شهری تولید شد که در حدود نیمی از این زباله‌ها را بازیافت و نیم دیگر آن را در کوره‌های مخصوص زباله سوزانده شد.
در کشور ژاپن از زباله‌های خام خانگی برای تولید برق استفاده می‌شود. البته زباله‌های دیگر نیز در چرخه بازیافت قرار می‌گیرند.
امریکا هم تلاش می‌کند تا میزان بازیافت زباله‌های خود را افزایش دهد. اما در حال حاضر 42 درصد زباله‌های کاغذی، 40 درصد بطری‌های پلاستیکی نوشابه‌های غیر الکلی، 55 درصد قوطی‌های آلومینیومی نوشیدنی‌ها و 57 درصد بسته بندی‌های استیل بازیافت می‌شوند.
شهرداری تهران روزانه یک میلیارد و ۲۵۰میلیون تومان برای جمع‌آوری و دفن زباله و پسماند هزینه می‌کند. به عبارتی این میزان در کنار یک میلیارد تومان ثروتی که در دفن زباله زیر خاک می‌رود، می‌شود تقریبا روزی بیش از 2 میلیارد تومان در سیستم زباله‌سازی پایتخت نشین‌ها از بین می‌رود. در برخی محلات تهران روزانه 4 تا 5 نوبت زباله جمع‌آوری می‌شود. حدود 2 میلیون خانوار در تهران ساکن هستند که اگر هر خانوار روزانه یک کیلو زباله کمتر تولید کند، زباله‌ها 30 درصد کمتر می‌شود. در حالی که روزهای پایانی سال تهرانی‌ها حتی تولید زباله‌های خود را به روزی یک کیلو گرم افزایش می‌دهند.
