گروه اقتصاد اجتماعی
بر اساس سرشماری سال 1395، از جمعیت ۷۹ میلیونی کشور، ۷میلیون و ۴۱۴هزار و ۹۱ نفر یعنی ۲۸.۹ درصد سالمند هستند. از طرف دیگر پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که سالمندان ایرانی تا سال ۲۰۵۰ به بیش از ۳۰ درصد می‌رسد؛ بر این اساس در سال ۲۰۵۰ درصد جمعیت سالمند در ایران از میانگین جهان و آسیا بیشتر و از هر سه نفر، یک نفر سالمند خواهد بود. بنابراین در سال‌های آینده جمعیت بالایی از مردم ایران، نیازمند خدمات سالمندی هستند که دولت موظف به تامین آن است چرا که در اصل29 قانون اساسی به مساله سالمندی اشاره شده و درباره آن آمده است: «برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، درراه‌ماندگی، حوادث و سوانح و نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به‌صورت بیمه و... حقی است همگانی. دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک به یک افراد کشور تأمین کند.» از طرف دیگر در برنامه ششم توسعه هم دولت موظف به ایجاد عدالت و رسیدگی به سالمندان شده است و در این راستا، مرداد ماه امسال بود که رییس دبیرخانه شورای ملی سالمندان از تدوین لایحه حمایت از سالمندان در دولت خبر داد اما با این حال کارشناسان و تحلیلگران حوزه‌های اجتماعی، معتقدند، در دوره‌های گذشته به دلیل تصمیم‌گیری‌های غیر کار شناسانه و برنامه‌ریزی‌های نامناسب، نبود آمارهای مستند و معتبر، ضعف و نارسایی بانک‌ها و منابع اطلاعاتی جامع از شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سالمندان کشور برنامه مشخص و مدونی برای این قشر طراحی و تدوین نشده است و همین امر باعث شده تا امروز بسیاری از سالمندان برای سپری کردن دوران سالمندی با کمبود‌ها و نارسایی‌هایی مواجه باشند.
بی توجهی‌های دیروز، چالش‌های امروز
مرداد ماه امسال بود که در راستای ارایه خدمات اجتماعی به سالمندان، وب‌سایت بنیاد فرزانگان کشور راه‌اندازی شد، آن زمان، محسن سلمان نژاد، رییس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور، از تدوین لایحه حمایت از سالمندان در دولت خبر داد و حالا با گذشت دو ماه از این اظهارات، روز گذشته، سلمان‌نژاد خبر از تدوین «سند ملی سالمندان» داد. او درباره این موضوع بیان کرد: «با توجه به اینکه در سال‌های آتی در کشور ما از هر سه نفر یک نفر سالمند است، در این زمینه ما برای رسیدن به اهداف خود سندی با عنوان «سند ملی سالمندان» تدوین کردیم که فاز عملیاتی آن در حال برنامه‌ریزی است از طرف دیگرلایحه حقوقی سالمندان از یک سال پیش به همت مرکز تحقیقات قم در حال تدوین بوده و امید است امسال این لایحه برای تصویب از طریق دولت به مجلس برسد و در این زمینه قوانین خوبی تدوین شود.»
با وجود این کارشناسان معتقدند، بی توجهی به جایگاه سالمندان در اسناد بالادستی و نبود قوانین حمایتی از این قشر جامعه در برنامه‌های توسعه پنج ساله باعث شد تا مشکلات و چالش‌های پدیده سالمندی و خاکستری شدن جمعیت از دید برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشور پنهان بماند و آن طور که باید نتوان برای آینده جمعیتی که به سن سالخوردگی و سالمندی می‌رسند برنامه‌های جامع و مشخصی را تدوین کرد.
محمد حسینی، کارشناس رفاه اجتماعی، درباره این موضوع بیان کرد: « در برنامه‌های توسعه، حساسیتی درخصوص سالمندان وجود نداشته است. البته این موضوع صرفاً مختص کشور ما نیست بلکه بسیاری از کشورهای دیگر نیز سالمندان را در برنامه‌های توسعه نادیده می‌گیرند. این در حالی است که با توجه به افزایش امید به زندگی و رشد روز افزون جمعیت سالمند در کشورهای جهان و از جمله ایران لازم است شورای عالی سالمندان به عنوان مرجعی که برای سالمندان تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری می‌کند با آسیب شناسی و تحلیل و ارزیابی برنامه‌ها و سیاست‌های اجرا شده در سال‌های اخیر گزارش کاملی از وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سالمندان را در اختیار متولیان و مسوولان امر قرار دهد تا مطالبات و نیازهای اساسی سالمندان در برنامه ششم توسعه لحاظ شود.»
او افزود: « آنچه درخصوص سالمندی دارای اهمیت است این موضوع است که افراد چگونه سالمند می‌شوند یعنی باید افراد در سالمندی، سالم باشند. همچنین تمکن مالی سالمندان از اهمیت بالایی برخوردار است و این موضوع از طریق نظام‌های بیمه‌ای باید دیده شود. درخصوص حمایت‌های اجتماعی از سالمندان باید توجه شود که صرفاً قوانینی در این حوزه تصویب شود که پشتوانه مالی داشته باشد یعنی ابتدا منابع مالی جهت حمایت‌ها مشخص و سپس قوانین وضع شود. چرا که در غیر این صورت حمایت‌ها معنایی نداشته و قابلیت اجرا نیز ندارند.»
روند سالمندی ایرانی‌ها
اگرچه در باور عمومی جامعه، سالمندی با بیماری و هزینه سه مورد جدا نشدنی از هم هستند اما اگر مداخلات بهداشتی به موقع و کافی باشد لزوما سالمندی همراه با هزینه‌های پزشکی نخواهد بود. مراقبت دوره‌ای سالمندان در کنار آموزش شیوه زندگی سالم می‌تواند با کاهش بار بیماری و افزایش امید به زندگی توأم با سلامت، به سالمندی سالم و فعال منجر شود. مهین السادات عظیمی، رییس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت درباره روند سالمندی ایرانیان بیان کرد: « روند سالمندی را می‌توان به سه گروه سالمندی همراه با سلامت، سالمندی طبیعی و سالمندی همراه با بیماری تقسیم کرد. هدف ما، افزایش تعداد گروه اول است. رسیدن به این هدف از طریق آموزش فراگیر به سالمندان و ارایه خدمات مورد نیاز آنان تحقق می‌یابد. به همین دلیل در حال حاضر یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها، در کشورهای توسعه یافته ارتقای آگاهی و افزایش توانمندی سالمندان برای مراقبت از خود است. در خدمات نوین سلامت سالمندان نیز دو برنامه آموزش شیوه زندگی سالم در دوره سالمندی و مراقبت سالمندان در نظر گرفته شده است.»
او درباره برنامه‌های اداره سلامت سالمندان افزود: « دو برنامه اصلی اداره سلامت سالمندان، آموزش شیوه زندگی سالم در سالمندی و مراقبت‌های سلامت سالمندان است. با رعایت شیوه زندگی سالم می‌توان سالم پیر شد یا در صورت وجود بیماری، عوارض آن را کنترل کرد و جلوی ناتوانی را گرفت. در واقع اینکه فرد در طول زندگی، چگونه زندگی کرده، وضعیت سلامتی دوران سالمندی او را مشخص می‌کند. اما حتی اگر در سالمندی هم شیوه زندگی سالم به کار گرفته شود، باز هم موثر است و از بروز یا پیشرفت ناتوانی جلوگیری می‌کند. این آموزش‌ها به دو شکل آموزش گروهی و چهره به چهره در خانه‌های بهداشت، پایگاه سلامت و مراکز جامع سلامت در خصوص تغذیه، فعالیت بدنی، پیشگیری از پوکی استخوان، بهداشت دهان و دندان، تقویت حافظه، پیشگیری از حوادث و ... به سالمندان داده می‌شود. مراقبت‌های سلامت سالمندان در دو سطح غیرپزشک و پزشک، در خصوص اختلالات فشارخون، اختلالات چربی خون، سوء تغذیه (چاقی، لاغری)، دیابت، افسردگی، سقوط و عدم تعادل انجام می‌شود. »
زنانه شدن سالمندی
بنا بر اعلام پژوهشکده آمار، تعداد جمعیت ۶۰ سال و بالاتر از حدود ۱.۶۵ میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به ۶.۱۵ میلیون نفر در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته است. پیش‌بینی‌ها حکایت از این دارد که سهم جمعیت ۶۵ سال و بالاتر در سال ۱۴۲۰ به حدود۱۳.۵ درصد افزایش خواهد یافت. بر اساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل نیز سهم جمعیت ۶۰ساله و بالاتر کشور ما در سال ۱۴۳۰ به حدود ۳۱درصد افزایش می‌یابد.
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های جمعیتی که به ترکیب جنسیتی جمعیت سالمند توجه دارد، شاخص نسبت جنسی سالمندی است. این شاخص نشانگر توزیع جمعیت زنان سالمند نسبت به مردان سالمند است. مقدار این شاخص در ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۳۳۵ به ازای ۱۰۰ زن سالمند (۶۵سال و بالاتر)، ۱۱۱ مرد سالمند در جمعیت کشور وجود داشته است. مقدار این شاخص در سال ۱۳۹۰ به این صورت است که به ازای ۱۰۰ زن سالمند حدود ۹۹ مرد سالمند در کشور بوده است. می‌توان گفت که نشانه‌هایی از زنانه شدن سالمندی در ایران در حال بروز است؛ الگویی که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته به وقوع پیوسته است. بنابر اعلام پژوهشکده آمار، با افزایش امید به‌زندگی بعد از تولد، امید به زندگی سالمندان نیز افزایش قابل‌توجهی داشته است. در سال ۱۳۵۵ انتظار می‌رفت که زنان بعد از سن ۶۵ سالگی (یعنی سالمندی)، ۱۲.۵ سال دیگر نیز عمر کنند که این مقدار تا سال ۱۳۹۰ به ۱۵.۱ سال افزایش یافت و پیش بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۰ به ۱۷ سال افزایش یابد.
