گروه راه و شهرسازی |آزاده کاری|
مرکز مطالعات شهرداری تهران سال 89 با ادغام نهاد مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران با مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران تشکیل و مدیریت آن بر عهده شهرداری تهران گذاشته شد. طی سال‌های اخیر انتقادهای فراوانی به عملکرد این مرکز وارد شده است و بسیاری کارشناسان معتقدند، تاکنون این مرکز نتواسته نقش تاثیر‌گذاری در شناسایی اولویت‌ها و معرفی پروژه‌های تاثیرگذار داشته باشد. با تغییر مدیریت شهری رییس این مرکز نیز تغییر کرد و اکنون محمدرضا جوادی یگانه ریاست این مرکز را برعهده دارد. چندی پیش یگانه عنوان کرد که قرار است تهران را به قطب پژوهش‌های شهری کشور تبدیل کنیم.
وی در این‌باره گفته بود: «اولویت کنونی مرکز، احصای مشکلات شهر تهران است و در نظر داریم با راه‌اندازی شبکه‌ای تعاملی از پژوهش‌های شهری با کلانشهرها، تهران را به قطب پژوهش‌های شهری کشور تبدیل کنیم.» به گفته یگانه اکنون 5 هزار عنوان پژوهش از مشهد و اصفهان در بانکی گردآوری شده و روی سایت مشترکی بارگذاری و اطلاع‌رسانی می‌شود تا همه مجموعه شهرداری تهران از آنها استفاده کند.
هر چند رییس مرکز مطالعات شهرداری تهران از ارایه جزییات بیشتر درباره این طرح به «تعادل» سر باز زد، اما به نظر می‌رسد با توجه به اینکه هر یک از شهرهای کشور دارای مختصات جغرافیایی خاص، فرهنگ، آداب و رسوم مختص خودشان هستند، این ایده چندان کاربردی نباشد.
این در حالی است که به گفته زهرا نژاد بهرام، عضو هیات رییسه شورای شهر تهران، طی ماه‌های اخیر با وجود ارجاع طرح‌ها و لوایح در دستور کار شورا توسط ریاست شورای اسلامی شهر تهران به مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، این مرکز اظهار نظر کارشناسی و مشورتی در قبال لوایح ارایه شده از جانب شهرداری تهران، به شورا ارایه نکرده است. نژاد بهرام که در جلسه علنی شورای شهر به این مرکز تذکر می‌داد، عنوان کرد: با توجه به حرکت کلان‌شهرهای دنیا در مسیر آینده‌نگاری مبتنی بر شیوه سناریونویسی، رویکرد بازوی فکری و مشورتی مدیریت شهر تهران نیز از شناخت مسائل موجود و ارایه راهکارهای کوتاه‌مدت و میان مدت برای حل مشکلات وضع موجود، باید به تحلیل سناریوهای احتمالی و ارایه بسته‌های پیشنهادی به مجموعه مدیریت شهری برای آینده احتمالی کلانشهر تهران متأثر از شرایط بین المللی، ملی، منطقه‌ای و شهری تغییر یابد.
همچنین محسن هاشمی، رییس شورای شهر تهران نیز چندی پیش درباره مرکز مطالعات شهرداری گفته بود: «من پژوهشی در مورد نحوه هزینه کرد بودجه و اینکه تا چه میزان اقتصادها موثر بوده ندیدم و لازم است علاوه بر اینکه ساختار پژوهش تغییر کند به پژوهش‌های مساله محور گرایش داشته باشیم.»
یگانه نیز از موازی کاری در این حوزه گلایه کرده و گفته بود: «در رویه کنونی هیچ گونه استعلام و نظرخواهی از سوی مناطق برای فعالیت‌های پژوهشی از مرکز صورت نمی‌گیرد و تنها رابطه مرکز با مناطق از طریق سامانه پژوهشیار است که اطلاعات پژوهش‌ها در آن ثبت می‌شود.» همه این اظهار نظرها بیانگر این است که مرکز مطالعات شهرداری تهران در شرایط فعلی کارآیی چندانی ندارد و تغییر و تحول از ضرورت‌های مهم این مرکز به شمار می‌رود. با این شرایط، اینکه مرکز مطالعات شهرداری تهران چگونه می‌خواهد به مرجعی برای پژوهش‌های شهری کشور تبدیل شود، جای بحث دارد. از سوی دیگر این سوال نیز مطرح است که اصولا نیازی به وجود چنین مرجعی هست یا خیر و آیا تهران می‌تواند الگوی خوبی برای سایر شهرهای کشور باشد؟ این سوالی است که محمد مهدی برادران استاد دانشگاه و کارشناس شهری در گفت‌وگو با «تعادل» به آن پاسخ داد.
وی در این‌باره توضیح داد: زمانی که رییس کمیسیون برنامه‌ریزی کلان‌شهرهای ایران بودم، مقرر شد پژوهش‌هایی که در تهران انجام شده به عنوان یک مرجع در شهرهای دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد و برای این منظور توسط مرکز مطالعات شهرداری تهران سایتی راه‌اندازی شد که تمام شهرها پژوهش‌های خود را روی آن بارگذاری کردند. هر کدام از این پژوهش‌ها به نوبه خود ارزشمند بود و سعی شد کار به شکل عملیاتی انجام شود. هدف این بود تا از موازی کاری پژوهشی جلوگیری شود. البته گاه چند شهر همزمان پژوهشی را به نام خود ثبت می‌کردند که این کار به لحاظ اخلاقی درست نبود.
تهران الگوی خوبی نیست
این استاد دانشگاه با بیان اینکه درصدی از موضوع‌های شهری مشترک است و بنابراین تا حدودی این کار موضوعیت داشت، تصریح کرد: شاید بتوان گفت، حدود 60 درصد مسائل شهری مانند محیط زیست، ترافیک، آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌های معماری و شهرسازی تقریبا در همه شهرها یکسان است اما نباید از این موضوع غفلت کرد که هر شهر هویت خاص خودش را دارد و بنابراین اقتضائات شهری خودش را می‌طلبد، برای همین است که اساسا برنامه‌ریزی شهری در هر شهر مختص خاص آن شهر بوده و هر شهر شورای شهر خودش را دارد تا با توجه به شاخصه‌های جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی آن شهر مسائل را حل و فصل کنند. برای مثال راه‌حلی که برای رفع آلودگی هوای تهران در نظر گرفته می‌شود قطعا برای شهرهای دیگر قابل تعمیم نیست و به لحاظ عملی هم امکان انجام آن وجود ندارد. زیرا تهران الگوی خوبی در زمینه به شمار نمی‌رود. تهران شهری بی‌قواره به لحاظ معماری و پرهزینه به لحاظ مدیریتی است و نمی‌تواند الگوی مناسبی برای دیگر شهرها باشد. شهرهایی هم که از تهران الگو‌برداری کرده‌اند به بیراهه رفته‌اند.
تهران، شهری با تناقضات بسیار
این کارشناس شهری ادامه داد: باید توجه داشت که مشکلات تهران با تناقضاتی همراه بوده و به گونه‌ای نسبت به مشکلات دیگر شهرها از پیچیدگی بسیاری برخوردار است. گاه شاهد بوده‌ایم در شهر تهران دو رویکرد که با هم درتناقض‌اند همزمان پیگیری و اجرا می‌شوند و در مجموع هیچ گونه یکپارچگی در نظام برنامه‌ریزی شهر تهران وجود ندارد.حتی استفاده از برنامه‌های شهر تهران برای دیگر کلانشهرها مانند مشهد، تبریز و اصفهان قابل اجرا نیست چه رسد به شهرهای دیگر. کلان‌شهرهای کشور ما تفاوت معناداری با یکدیگر دارند . برای مثال شهری مانند رشت اصلا قابل مقایسه با تهران نیست و ظرفیت‌های شهرها با یکدیگر کاملا متمایز است.
پژوهش به روش نوین
بارها بر نقش پژوهش و مطالعه در پروژه‌ها تاکید شده است، اما برادران معتقد است آنچه امروز در شهرهای بزرگ دنیا به عنوان پژوهش و تحقیق طرح‌های شهری انجام می‌شود با آنچه در تهران و دیگر شهرهای ما صورت می‌گیرد، متفاوت است. وی در این‌باره توضیح داد: پژوهش‌های آکادمیک و پایان نامه‌های چند خطی که اکنون در کشور ما مرسوم است تاثیری در اجرای صحیح پروژه‌های شهری ندارد و بیشتر کاربرد دانشگاهی دارد و جهت حل مشکلات دانشجویان و اخذ مدرک مهم است.اما چنانچه سبک‌های جدید پژوهش مانند اعمال خطوط مهندسی ارزش، تکنیک حل مساله، تکنیک مدیریت دانش، استفاده از ظرفیت‌های خلاقیت و نوآوری، مطالعات راهبردی ارزیابی و پیوست‌های فنی و اجتماعی ملاک باشد، قطعا نتیجه بخش خواهد بود. روش‌های جدید پژوهش اکنون در دنیا دنبال می‌شود.ما نیز می‌توانیم در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری کنیم تا پروژه‌های شهری با کمترین درصد خطا انجا شود.
رهبر معظم انقلاب نیز بر این موضوع تاکید دارند که 5 درصد بودجه هر سازمانی جهت انجام کارهای تحقیقاتی و پژوهشی در نظر گرفته شود. معتقدم شهرداری‌ها می‌توانند با اعمال پژوهش‌های کاربردی و مطالعات شهری، شهر را به سمت توسعه و پیشرفت سوق دهند.
منسوخ شدن مطالعات کالبدی در دنیا
برادران در پاسخ به اینکه آیا انجام مطالعات به شیوه جدید در طرح جامع شهر تهران دیده شده است یا خیر، گفت: آنچه به عنوان مطالعات و پژوهش در طرح جامع دیده شده، طرح‌هایی است که حدود 30 سال پیش در دنیا اجرا می‌شده است. از 30 سال قبل به این طرف هیچ طرح جامعی در دنیا با این ادبیات مشاهده نمی‌کنید که براساس مطالعات کالبدی باشد. اکنون طرح‌های جامع به سمت cbs (برنامه‌ریزی و کنترل پروژه کاربردی) رفته‌اند و مطالعات راهبردی و کالبدی با هم تلفیق شده‌اند اما در کشور ما همچنان مطالعات کالبدی در کانون اهمیت و توجه قرار دارد و بعد از آن مطالعات مربوط به حمل و نقل و دیگر مطالعات مورد نیاز بر اساس مطالعات کالبدی انجام می‌شود.
این در حالی است که اکنون در دنیا، فضای مجازی و اینترنت را مبنای مطالعات قرار داده‌اند .در واقع برنامه‌ریزی شهری و کاربری اراضی با وجود فضای مجازی بسیار تغییر کرده است. بسیاری از فضاهایی که قبلا نیاز به اراضی داشت با وجود فضای مجازی شکل آن تغییر کرده است.
برای مثال قبلا آموزش نیاز به فضای بسیاری داشت اما با وجود فضای مجازی دیگر نیازی به فضای کالبدی برای آموزش نیست. در زمینه ساخت مال‌ها و فروشگاه‌ها نیز همین منوال وجود دارد، حدود 70 درصد خریدها به شکل اینترنتی انجام می‌شود و نیاز به ساخت فروشگاه‌های بزرگ نیست.
وجود پژوهشگر نماها در مراکز مطالعاتی
این در حالی است که طی سال‌های اخیر شاهد ساخت و توسعه فروشگاه‌ها و مال‌های تجاری در تهران بوده‌ایم. متاسفانه در بسیاری از مراکز مطالعات شهرداری‌ها عده‌ای پژوهشگر نما وجود دارند که با کپی کردن مدرک گرفته‌اند و در محیط کار نیز کپی کردن را ادامه می‌دهند. این آفتی است که شهرداری‌ها با آن مواجه هستند. از یک سو به‌شدت نیازمند پژوهش و مطالعه در زمینه برنامه‌ریزی شهری هستیم و از سوی دیگر این سبک از پژوهش کارآمد نیست. برخی شهرداری‌ها نیز مطالعات را به مناقصه گذاشته‌اند و هر گروهی که پول کمتری بگیرد کار پژوهش را به آنها واگذار می‌کنند در حالی که این روش اشتباه است کسانی که حرفه‌ای هستند، قطعا حاضر نیستند درازای مبلغ اندک کار کنند.
وی در پاسخ به اینکه چرا علی رغم توجه و تاکید زیاد بر انجام پژوهش در برنامه‌ریزی شهری، شهرداری‌ها چندان به این موضوع توجه نمی‌کنند، توضیح داد: در این زمینه نوع نگاه مدیریت بسیار مهم است. وقتی مدیری روی کار می‌اید که ظرف چند سال گذشته هیچ گونه مطالعه و اظهار نظری درباره اهمیت پژوهش نداشته یا اساس اعتقادی به کار پژوهشی ندارد، نمی‌توان انتظار داشت که آن را در دستور کار قرار دهد. اکنون در مرکز مطالعات شهرداری مشهد تعدادی کارشناس دانشگاهی فعالیت می‌کنند که متاسفانه هیچ سابقه پژوهشی در موضوعات شهری ندارند. این گونه افراد قطعا نمی‌توانند کار پژوهشی مهمی در زمینه برنامه‌ریزی شهری انجام دهند.
وی ادامه داد: این افراد اگر هم بخواهند فعالیتی را انجام دهند به دلیل نداشتن تجربه آن را به پژوهشگاه‌ها و دیگر مراکز مطالعاتی می‌سپارند و از آن مرکز مطالعاتی انتظار دارند هم طرح مساله کند، هم راه‌حل ارایه دهد و هم اینکه بر روند اجرای کار نظارت کند.
در حالی که مرکز مطالعات شهرداری‌ها باید در حین اجرای کار به محققان کمک کرده و بعد از اینکه چندین بار آن را مطالعه کردند تا به لحاظ علمی ایرادی نداشته باشد خود اجرای آن را بر عهده بگیرند. پس در درجه اول گروه کارفرمایی باید در این زمینه به درستی توجیه شوند.
