گروه راه و شهرسازی آزاده کاری
امروزه همه مدیران شهری بر این باورند که در موضوعات مهم شهری و نحوه خدمات رسانی به شهروندان باید تحقیق و پژوهش در اولویت امور باشد. حوزه‌های مختلف شهری اعم از حمل و نقل، فرهنگی، عمرانی، زیست محیطی و بهداشتی، قبل از هر نوع اقدام توسعه‌یی باید مورد پژوهش قرار گیرند تا نقاط ضعف و قوت سیستم شناسایی شوند. بنابراین پژوهش باید در همه بخش‌های مدیریت شهری به عنوان یک ضرورت برای تصمیمات کلان‌شهری عملیاتی شود.
شهرداری یک سازمان بزرگ با معاونت‌های تخصصی مختلف است و به همان نسبت گستردگی در بخش‌های اجرایی، نیاز است که اقدامات مطالعاتی هم در بخش‌های مختلف انجام شود. شهرداری تهران طی سال‌های گذشته در حوزه پژو هش‌ها چندان موفق عمل نکرده و شاهد آن نیز پروژه‌های عمرانی سطح شهر است که به جای حل مشکل، مشکل دیگری به شهر افزوده‌اند. کامبیز مصطفی پور کارشناس امور شهری در گفت‌وگو با تعادل در خصوص اهمیت و لزوم پژوهش در پروژه‌های شهری گفت: اساس پژوهش‌های کشور مشکل دارد. هر سال رتبه‌های بالا در رشته‌های پژوهش دریافت می‌کنیم زیرا موضوع از خارج از کشور تعیین می‌شود اما واقعیت امر این است که پژوهش‌های ما مساله محور نیست.
به گفته مصطفی پور نخستین مشکل مرکز مطالعات شهرداری تهران این است که موضوعات را مساله محور پیگیری نمی‌کنند. مسائل باید از درون سازمان مطرح و حل شوند. او با بیان اینکه معتقدم سازمان‌ها نیازی به مراکز پژوهشی با سبک و سیاق دانشگاه‌ها ندارند، گفت: زیرا پژوهش در دانشگاه‌ها علم برای علم است نه پژوهش‌های کاربردی مدنظر یک سازمان. به‌دلیل حضور استادان دانشگاهی در مرکز مطالعات که با بدنه شهرداری فاصله دارند، پژوهش‌های آنها نمی‌تواند کاربردی باشد.
به گفته او پژوهش‌ها باید مبتنی بر مسائل شهر تهران بوده و حتما مساله محور باشد. هر استاد و کارشناسی در هر رشته مدیریت شهری را می‌توان جهت تحقیق به کار گرفت و لزومی ندارد که مسوولیت را به آنها واگذار کنیم. با این روش می‌توان از تمام ظرفیت دانشگاهی کشور در خدمت پژوهش پروژه‌های شهری در آورد. شیکاگو مثال مناسبی در این مورد است. مرکز تحقیقات شیکاگو فقط به تحقیق و پژوهش در زمینه پروژه‌های شهری می‌پردازد و سال‌هاست که در این زمینه موفق عمل می‌کند و می‌توان از آن الگو‌برداری کرد.
این کارشناس شهری با بیان اینکه ساختار مرکز مطالعات شهرداری باید تغییر کند، اظهار داشت: ساختار کنونی مرکز مطالعات شهرداری ساختار مناسبی نیست و به‌شدت نیاز به تغییر دارد. نمی‌توان پژوهشکده را اداری مدیریت کرد و به پژوهشگر از صبح تا 4 بعداز ظهر فرصت فکر کردن داد. بلکه پژوهشگر باید فرصت فکر کردن داشته باشد. شورای شهر نیز باید از این مرکز تغذیه و جایگاه علمی مصوبات شورا باید از قبل تعیین شود. هر مساله‌یی که شورا می‌خواهد مصوب کند باید پیوست علمی پژوهشی آن وجود داشته باشد. اکنون مرکز مطالعات شهرداری تهران از این قابلیت برخوردار نیست.
مصطفی‌پور در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان پژوهش‌ها را به سمت کاربردی شدن سوق داد، تصریح کرد: در درجه اول باید مسائل شهر شناخته شود و مساله محور بودن پژوهش‌ها باید مد نظر قرار گیرد. کسی می‌تواند درباره شهرتهران پژوهشی انجام دهد که شهر را بشناسد. ممکن است 3 تا 4 سال طول بکشد تا افرادی که از بیرون وارد این حوزه می‌شوند با مسائل حوزه آشنا شوند. از سوی دیگر در مطالعات یک حلقه مدیریت اجرا وجود دارد که در مرکز مطالعات این حلقه مفقوده است. یعنی حلقه واسطی که به آن تسهیلگر گفته می‌شود و بخش علمی را به بخش اجرایی پیوند می‌زند، وجود ندارد.
وی ادامه داد: زمانی که خودم در مرکز مطالعات شهرداری فعالیت می‌کردم به دنبال رفع این مشکل بودم. ما در اجرا مشکلات جدی داریم و بخش مطالعات هم نمی‌تواند به رفع این مشکل کمک کند گاه شاهد بوده‌ایم که پژوهش‌های 500 میلیون تومانی نیز انجام شده بدون اینکه گرهی از مشکلات باز کندو خروجی برای شهر تهران نداشته است.
او ادامه داد: باید نگاه استفاده از ظرفیت دانشگاه در انجام پژوهش‌های کاربردی تغییر کند شما در ژاپن نمی‌بینید که یک دانشگاه برای شرکت تویوتا طرح‌های پژوهشی اجرا کند.
وی با تاکید بر اینکه ساختار مرکز مطالعات حتما باید تغییر کند، اظهار کرد: تصورم بر این است کل کشور در مقوله مطالعات علمی مشکل دارند و پژوهش‌ها نتوانسته‌اند تاثیرگذار باشند شهرداری تهران نیز از این امر مستثنی نیست. باید بررسی شود که پروژه‌های مطالعاتی 12 سال اخیر که با پرداخت هزینه‌های بسیار گزاف صورت گرفته است چه نتیجه‌یی در شهر تهران داشته‌اند. باید دید کدام پروژه مطالعاتی در این مدت اجرایی شده است و بر اساس آن بررسی کنیم که چه میزان سود آوری داشته که تاکنون این ارزیابی صورت نگرفته است.
در معاونت اجتماعی یکسری پژوهش‌هایی تحت عنوان پیوست‌های اجتماعی پروژه‌های عمرانی به شکل ناقص انجام شد. البته شروع خوبی داشت اما در ادامه به دنبال موضوعات مشخص‌تر رفتند. البته این نوع پژوهش ایرادی هم داشت و پروژه‌های مطالعاتی را بر اساس اعتبارات پروژه مورد نظر بررسی می‌کردند. برای مثال یک پروژه در بهمن ماه تصویب و به محض شروع پروژه کارهای مطالعاتی آن شروع می‌شد.
این کارشناس شهری ادامه داد: این شیوه اشتباه است. شهرداری باید یک برنامه 5 ساله داشته باشد و بر اساس آن بدانیم چه موضوعاتی را در چه سالی و با چه اعتباراتی می‌خواهیم اجرا کنیم تا از قبل پروژه‌های مطالعاتی آن انجام شود. معمولا در حوزه مدیریت تمایلی برای تغییر این روش وجود ندارد.
وی درباره موازی‌کاری‌ها در زمینه کارهای پژوهشی در شهرداری تهران نیز گفت: اگر ساختار پژوهش را اجرایی ببینیم و آن را ازساختار سازمانی خارج کنیم شاید بتوان تا حدودی آن را مدیریت کرد. قطعا هر حوزه‌یی برای خودش مطالعاتی انجام می‌دهد و مشخص نیست که در مجموع چه اعتبار برای تمام این پروژه‌ها هزینه می‌شودکه می‌توان آنها را با هم ادغام کرد اما در اجرا جداگانه عمل کنند.
او افزود: در مجموع باید بگویم شهرداری تهران نیاز به یک تحول جدی در بخش مطالعاتی دارد. شهرداری دیگر مانند 30 سال گذشته نیست و بدنه آن پر از کارشناسانی است که شهرداری و شهر را می‌شناسند و نیازی نداریم که از بیرون مدیریت پژوهش‌ها را انجام دهیم.
کاربردی یا بنیادین؟
محمد مهدی برادران دیگر کارشناس شهری نیز در گفت‌وگو با تعادل با بیان اینکه کسی با کلیت پژوهش مخالف نیست، گفت: تقریبا همه متفق القول‌اند که باید هزینه‌های مربوط به تحقیق و پژوهش افزایش پیدا کند. یکی از سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری افزایش 5 درصدی هزینه پژوه‌هاست تا مشابه کشورهای پیشرفته ما نیز بتوانیم مبالغ زیادی را به تحقیق و توسعه اختصاص دهیم. اما باید یک نکته را مد نظر قرار داد زمانی که صحبت از پژوهش می‌کنیم منظورمان پژوهش‌های آکادمیک دانشگاهی نیست بلکه می‌تواند علاوه بر پژوهش‌های بنیادین، مطالعات پروژه‌ها، نتایج کارگروه‌های مهندسی ارزش وکارگروه‌های حل مساله به عنوان روش‌های جدید پژوهش‌های کاربردی و مساله محور مورد نظر باشد.
برادران ادامه داد: اکنون همه این اصل را پذیرفته‌اند که انجام پژوهش در طرح‌های عمرانی شهری ضروری است اما بر سر اینکه پژوهش‌ها کاربردی بوده یا نبوده اختلاف نظر وجود دارد. دلیل کاربردی نبودن برخی پژوهش‌ها به مساله محور نبودن آنها بر می‌گردد. برای کاربردی کردن این تحقیق‌ها باید از روش‌های نوین پژوهش استفاده کرد. مانند برگزاری کارگروه‌های مهندسی ارزش که یکی از تکنیک‌های جدید درجهان است که برای کاهش هزینه‌های پروژه‌ها استفاده می‌شود. در این کارگروه تلاش می‌شود تا پروژه‌یی را که قبلا مطالعات آن انجام شده توسط نخبگان و مشاوران متخصص بازخوانی کرده تا کیفیت پروژه را افزایش داده، هزینه‌ها و نیز طول مدت اجرای پروژه را کاهش دهیم.
این کارشناس شهری یکی دیگر از ساده‌ترین بحث‌های پژوهشی را نشست‌های هم اندیشی برشمرد و گفت: این نشست‌ها بسیار کم هزینه و پربازده است و می‌تواند به نوعی آموزش هم محسوب شود. برخی مواقع موضوعاتی که به یک پژوهشگر می‌سپاریم می‌تواند در قالب یک نشست هم اندیشی مورد بررسی قرار گیرد و به پاسخ مورد نظر برسد. کسانی که الان با مخالف پژوهش‌ها هستند باید توجه کنند که نگاهشان علمی نیست.
او با بیان اینکه مدیریت پژوهش هم نیاز به پژوهش دارد، تصریح کرد: باید مشخص شود پژوهش‌ها چه روش‌هایی داشته باشند، اثربخش‌تر خواهند بود.
برخی معتقدند نیازی به وجود یک مرکز مطالعات در شهرداری‌ها نیست و شهرداری باید از بیرون و از ظرفیت‌های دانشگاهی در امر پژوهش استفاده کند و عده‌یی نیز برعکس این عقیده را دارند. برادران در این باره گفت: با توجه به سرانه پایینی که در پژوهش داریم نباید در این حوزه خسّت به خرج دهیم. حتی اگر موازی‌کاری هم صورت گیرد و دو تا گروه پژوهشی روی یک موضوع کار کنند باز هم ایرادی ندارد زیرا نیازمند این هستیم که در حوزه‌های مختلف پژوهش‌های مختلفی انجام شود. در شهرداری تهران نیز در مقاطع گوناگون مراکز مطالعاتی مختلف شکل گرفته بود و سعی کردیم این مراکز را تجمیع کنیم که در نهایت مرکز مطالعات شهر داری ایجاد شد امادر گذر زمان دور شدن این مرکز از بدنه شهرداری و معاونت‌ها باعث شد که به پژوهش‌های نظری و غیرکاربردی روی بیاورد. نتیجه این شد که هر کدام از معاونت‌های شهرداری واحد پژوهش‌های خودشان را تشکیل دادند وبه پژوهش‌های این مرکز توجه نشان نداند. او با اشاره به اینکه حضور مرکز مطالعات ضروری است، افزود: باید نیازسنجی‌های لازم از معاونت‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط شهرداری اتخاذ شود. در گذشته هم اینگونه نبود که تمام پژوهش‌ها را خود مرکز انجام دهد و از توان و ظرفیت بخش خصوصی نیز استفاده می‌شد. یکی از کارهای خوبی که توسط مرکز مطالعات شهرداری انجام شد این بود که یک بانک اطلاعاتی مشترک تهیه کرده و تمام پژوهش‌های مراکز مطالعاتی شهرهای کشور را در آن به اشتراک گذاشتیم و این کار ادامه دارد تا استفاده بهینه از پژوهش‌ها صورت گیرد.
این کارشناس شهری در پاسخ به اینکه انتقادهای فراوانی در خصوص موازی‌کاری پژوهش‌های شهرداری وجود دارد، تصریح کرد: سرانه مطالعه و پژوهش در ایران در حد سازمان‌ها و آن هم به میزان اندک است حال اگر یک مجموعه مدیریتی این ظرفیت را در خود دیده که واحدهای گوناگون پژوهشی راه‌اندازی کرده است باید به یکپارچه کردن مطالعات فکر کنیم نه حذف این واحدها. توصیه من به معاونت فرهنگی این است که کارگروه‌های بازخوانی پژوهش‌ها را راه‌اندازی کنند تا اینکه خودشان پژوهش‌های جدیدی را شروع کنند. وی با بیان اینکه از وجود مراکز متعدد پژوهشی دفاع می‌کنم، برلزوم ساماندهی این مراکز تاکید کرد و گفت: بایدیک نقشه پژوهش مشخص در شهر داشته باشیم تا مطالعات یکپارچه باشد و از همه ظرفیت‌های پژوهشی بتوانیم استفاده کنیم. هزینه‌یی که ما امروز از کارهای اجرایی در اجرا مواجه هستیم به مراتب بیشتر از هزینه موازی‌کاری در زمینه پژوهش‌هاست. تا به حال مرکز مطالعات چندین مدیر عوض کرده و هر یک به نوبه زحماتی در این باره کشیده‌اند اما وجود ضعف در یک سازمان نباید منجر به حذف آن شود بلکه باید نوع اداره ومدیریت سازمان را آسیب‌شناسی و مشکلات آن را برطرف کنیم.
بازوی فکری شورا
حجت نظری عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورا نیز در گفت‌وگو با تعادل اظهار کرد: درباره مرکز مطالعات شهرداری نظرات مختلفی وجود دارد شخصا معتقدم بهتر است این مرکز به جای اینکه زیرنظر شهرداری باشد زیرنظر نهاد تصمیم‌گیرنده یعنی شورای شهر بوده و به عنوان بازوی فکری شورا تصمیم ساز خوبی برای تصمیم‌های پارلمان شهری پایتخت باشد.
وی ادامه داد: البته اگر احساس نیاز باشد که در شهرداری نیز برای انجام فعالیت‌ها نیاز به چنین مرکزی داشته باشد؛ همچنان که اکنون اداره کل مطالعات ذیل هر کدام از معاونت‌ها و نیز مناطق وجود دارد، می‌توانند به کار تحقیق و پژوهش ادامه دهند. در واقع مناطق می‌توانند کارهای مطالعاتی موضوعی را انجام دهند اما در بخش تصمیم‌گیری چون تصمیم‌گیرنده نهایی شوراست باید قوه مشورتی قوی‌تر در کنار شورا قرار گیرد. به همین دلیل معتقدم وجود مرکزی مطالعاتی شبیه مرکز پژوهش‌های مجلس می‌تواند به بهتر شدن مصوبات و در نتیجه اقدام‌های شهری کمک کند.
نظری هم معتقد است موازی‌کاری بسیاری در این حوزه انجام می‌شود. او در این باره گفت: بخشی از مطالعاتی که در مرکز مطالعات صورت می‌گیرد جنبه کاربردی ندارند و صرفا نظری هستند بنابراین چنانچه مرکز مطالعات ذیل شورا تعریف شود و در هر معاونت و منطقه دفاتری برای پژوهش‌های موضوعی دایر باشد هم از موازی‌کاری‌ها کاسته می‌شود و هم پژوهش هاجنبه اجرایی بیشتری خواهند داشت. باید از پژوهش‌هایی که جنبه دانشگاهی و آکادمیک داشته باشد دوری کنیم.
شورای شهر تهران نیز یک مرکز مطالعات دارد که چندان کار خاصی انجام نمی‌دهد وتاکنون مطالعات آن خروجی خاصی نداشته است. نظری درباره کمرنگ بودن نقش مرکز مطالعات شورای شهر گفت: در دوره‌های گذشته دید مثبتی نسبت به مرکز مطالعات شورای شهر وجود نداشت و اکنون نیز به شکل فعال با مرکز پژوهش‌های شورا بر خورد نمی‌شود. شاید بتوان گفت دلیل آن وجود مراکز متعدد پژوهشی زیرنظر شهرداری باشد. بسیاری مواقع این مراکز برخی نیازهای شورا را تامین کنند و برخی دیگر از نیازهای شورا نیز توسط کارشناسان کمیسیون‌ها و کمیته‌های زیرنظر کمیسیون‌ها تامین می‌کنند. بنابراین خیلی احساس نیاز جدی به مرکز مطالعات شورای شهر احساس نمی‌شده است.
نظری در پاسخ به اینکه ادغام شدن دو مرکز مطالعات شهرداری و شورای شهر تا چه اندازه قابلیت اجرایی دارد، تصریح کرد: عملی شدن این موضوع بستگی به نظراعضای شورای شهر و نیز مسوولان شهرداری دارد. لازم است این موضوع در جلسات هم اندیشی 22 نفره‌یی که داریم مطرح شود و طرفین گفت‌وگو بتوانند یکدیگر را قانع کنند. زیرا نظرات در این خصوص متفاوت است. عده‌یی معتقدند شورا نیازی به مرکز مطالعات مجزا ندارد. برخی هم معتقدند در مناطق و معاونت‌ها نیاز به واحدهای مطالعاتی و پژوهشی نداریم و باید در این باره نظر شهردار جدید را جویا شویم.
مراکز ادغام شوند
حسن خلیل‌آبادی عضوکمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورا نیز در گفت‌وگو با تعادل در این‌باره گفت: همانطور که می‌دانید مرکز مطالعات شهرداری نتایج مطالعات و تحقیقات خود را جهت استفاده در تصمیم‌های شورای شهر دراختیار این نهاد قرار می‌دهدو نقش مشاوره‌یی برای شورا دارد. قطعا وجود این مرکز ضروری است زیرا در همه زمینه‌ها جهت تصمیم‌گیری نیاز به مشاوره و پژوهش داریم.
خلیل آبادی هم معتقد است که باید مرکز مطالعات شهرداری و شورای شهر با یکدیگر ادغام شوند. او افزود: هر چه مرکز مطالعاتی و پژوهشی واقعی داشته باشیم به رشد علمی و کیفیت مدیریت کشور کمک می‌کند. در واقع تعداد این مراکز مهم نیست بلکه خروجی آنهاست که اهمیت دارد. البته نباید جنبه نمایشی داشته باشند و محدودبه چاپ چندکتاب و مقاله شوند که هیچ کاربردی هم نداشته باشد بلکه باید بتوان از نتایج این پژوهش‌ها در اجرای پروژه‌های شهری استفاده کرد.
خلیل‌آبادی تاکیدکرد: باید پژوهش‌ها را به سمت کاربردی شدن ببریم و نمی‌توان به دلیل ضعف در یک مجموعه آن را به کلی حذف کنیم. اصل مطالعه تحقق و پژوهش بیشترین نیاز مدیریت شهری است و باید بیشتر موردتوجه قرار گیرد.
عملکرد ضعیف مرکز مطالعات
زهرا نژادبهرام عضو هیات رییسه شورای شهر نیز در گفت‌وگو با تعادل عملکرد مرکز مطالعات شورا را ضعیف خواند و گفت: دراین مدت آنچه از مرکز پژوهش‌های شورا انتظار داشتیم مشاهده نشد. بررسی عملکرد سال گذشته این مرکز نشان داد که هیچ گونه قراردادی برای انجام کار کارشناسی جهت طرح‌ها و لوایحی که به شورا آمده نداشته و تمام بودجه این مرکز برگشت خورده است. چندین بار به آنها تذکر داده‌ایم که فعال‌تر عمل کنند اما تاکنون توجهی به این تذکرها نشده است.
نژادبهرام ادامه داد: برخی معتقدند به دلیل وجود مرکز مطالعات شهرداری نیازی به تمرکز بر روی مرکز پژوهش‌های شورا نیست و برخی عکس این عقیده را دارند که می‌شود در شورا ظرفیت‌های جدیدی برای تحقیق و پژوهش به وجود آورد. به همین دلیل این مرکز هنوز نتواسته است جایگاه خود را پیدا کند و تکلیفش مشخص نیست. خروجی این مرکز فعلا قابل دفاع نیست. او درباره ادغام این دو مرکز نظر متفاوتی دارد: این دو مرکز جداگانه هستند که قابلیت ادغام ندارند. باید سطح این مرکز ارتقا یابد و کارهای بزرگ‌تر دراختیار مرکز مطالعات شورا وکارهای کوچک‌تر توسط مرکز پژوهش‌های شورا انجام شود. معتقدم هیچ موازی‌کاری هم رخ نداده است زیرا در مرکز پژوهش‌های شورا سکوت است و همه کارها توسط مرکز مطالعات شهرداری انجام می‌شود.
