طرح نیلوفری اسیر گرداب بی‌پولی

گروه راه و شهرسازی  آزاده کاری

منطقه 17 شهرداری تهران جزو آسیب‌پذیرترین مناطق شهر تهران به‌شمار می‌آید. بالا بودن تراکم جمعیتی، سکونت دهک‌های پایین‌ درآمدی در منطقه، آسیب‌پذیری بالای منطقه در برابر وقوع خطر زلزله، عرض کم معابر، انفصال بافت کاربری منطقه با شهر تهران، کمبود مراکز خدمات‌رسانی، بهداشتی و امدادرسانی، ازجمله مشکلات این منطقه از جنوب تهران است.  این منطقه در جن‍وب غربی ش‍‍هر ت‍‍هران واق‍‍ع‌شده و از شم‍‍ال و شم‍‍ال غرب به من‍‍اطق ۱۰ و ۹، از سم‍ت جن‍وب و جن‍وب شرقی به من‍طقه ۱۹ و پ‍‍ادگ‍‍ان قلعه مرغی که حد ف‍‍اصل آن‍‍ه‍‍ا خیابان زمزم است و از سم‍ت شرق به من‍‍اطق ۱۱ و ۱۶ که حد ف‍‍اصل آن‍‍ه‍‍ا خیاب‍‍ان‌ه‍‍ای نواب‌صف‍وی، عب‍دال‍‍ه‍‍ی و مس‍تق‍ل می‌رسد و در غرب نیز به من‍طقه ۱۸ که حد ف‍‍اصل ج‍‍اده س‍‍اوه و یافت‌آباد است منتهی می‌شود.  سال‌ها منطقه 17 شهرداری تهران (فلاح سابق) به صورت جزیره در تسخیر خطوط راه‌آهن بود. اهالی این محل بین پادگان قلعه مرغی، جاده‌ساوه و یافت آباد و سه راه آذری قرار دارند و با غول آهنی عجین شده بودند. سال‌ها خطوط راه‌آهن از وسط شهر گذر می‌کرد و مردم در این محدوده با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می‌کردند. وضعیت نابسامان خیابان و عبور قطار در این قسمت از شهر باعث شده بود سالانه تعداد زیادی از بچه‌ها در زیر قطار جان خود را از دست بدهند.  هر چند خطوط راه‌آهن به زیر زمین منتقل شد، ولی اصل پروژه رها شد و مکان سابق قطار به محل تجمع اراذل و اوباش تبدیل شده و امنیت مردم را به مخاطره انداخته است. فروردین سال جاری بود که عده‌یی از ساکنان منطقه 17 شهرداری در اعتراض به رهاشدگی حریم خط متروی تهران-تبریز و بروز مشکلاتی مانند تجمع کارتن خواب‌ها و معتادان معترض شدند.  شهرداری منطقه 17 نیز در جوابیه‌یی عنوان کرد که مشکلات موجود در سال‌های گذشته و در برهه‌های زمانی متفاوت، رنگ و بوی مختلفی به خود گرفته است. روزی صدای رفت وآمد قطار و لرزش ساختمان‌ها بزرگ‌ترین معضل حاشیه‌نشینان حریم ریلی بود و امروز که چندین سال از طرح زیرزمین شدن تونل راه‌آهن در محدوده مناطق 17 و 18 می‌گذرد.  وی در ادامه عدم همکاری شرکت راه‌آهن را دلیل ایجاد مشکلات موجود عنوان کرده و گفته بود: تاکنون توافق لازم میان شهرداری تهران و شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران حاصل نشده است. شهرداری در این سال‌ها از هیچ تلاشی برای تامین نظر شرکت راه‌آهن فروگذار نکرده و در آخرین مراحل مذاکرات، ارقام طرح شده از سوی این شرکت را نیز پذیرفته که به دلایلی نامشخص، تاکنون این توافق حاصل نیامده است.  ظاهرا بعد از این قضیه شهرداری منطقه 17 در پی درخواست شهروندان اقدام به مسطح‌سازی و رگلاژ این محدوده کرده تا با شن پاشی، نصب برج نوری و کاشت گل و گیاه، آسیب‌های ناشی از باد و توفان‌های موسمی و گرد و خاک حاصل از آن را به حداقل برساند و فضای ایمنی را برای رفت و آمد شهروندان تامین کند.  گفتنی است، اقدام کنونی شهرداری منطقه 17 صرفا برای تامین نظر و رفاه شهروندان صورت گرفته و کاملا موقت و قابل ارتقاست که در صورت حصول توافق با شرکت راه‌آهن، برای اجرای طرح اصلی که به طرح نیلوفری موسوم است، جمع‌آوری خواهد شد.

 تصویب بودجه 38 میلیاردی

به گزارش «تعادل»، قرار است محدوده زمین‌های اطراف خط آهن تهران-تبریز که اکنون به زیر زمین انتقال یافته است، تحت عنوان طرح نیلوفری تبدیل به فضای سبز و مراکز تفریحی شود. با گذشت 10سال از تصویب این طرح هنوز مطالعات اولیه آن انجام نشده است. طرحی که قالیباف امیدوار بود تا تابستان سال 97 به اتمام برسد هنوز مراحل ابتدایی‌اش را نیز طی نکرده است.

محمدسالاری رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «تعادل» توضیحاتی درباره این طرح ارائه کرد و گفت: یکی از اولویت‌های شهرداری تهران، ساماندهی عرصه‌های محدوده راه‌آهن تهران-تبریز است. پیشنهاد کمیسیون معماری و شهرسازی این بود که هزینه‌های این پروژه در بودجه گنجانده شود و قرار شد با مشارکت بخش خصوصی شهرداری تهران به این موضوع ورود پیدا کرده و نسبت به احداث مراکز تفرجگاهی و پروژه‌های محرک توسعه اقدام کند.

به گفته وی، پروژه انتقال خط‌آهن تهران-تبریز در راستای مصوبات استانی هیات دولت برای ساماندهی مسیر خروجی قطارهای تبریز و حومه از ایستگاه تهران به سمت غرب و همچنین تحقق اهداف طرح در چشم‌انداز 50 ساله در مناطق 17 و 18 است.

وی با بیان اینکه این قراردادها دارای دو بخش اجرایی کاملا مستقل است، ادامه داد: از جمله انتقال ترافیک محور تبریز به محور اهواز از طریق افزایش خطوط ریلی کمربندی ملکی- آپرین - تپه سفید تهران به طول حدود 37.5 کیلومتر و همچنین احداث طول دو قلو با مقطع مستطیل برای احداث 4 خطوط عبوری در مسیر اصلی حد فاصل ایستگاه تهران تا پل کن به طول 10 کیلومتر.

سالاری با بیان اینکه محدوده مورد نظر محصور بین بافت‌های فرسوده است، اظهارکرد: قرار است این پروژه با عنوان طرح نیلوفری توسط معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران انجام شود. اکنون مطالعات اولیه این طرح انجام شده و طی گفت‌وگوها و رایزنی‌هایی که بین شهرداری تهران و شرکت راه‌آهن انجام شده است؛ موضوع تملک آنکه بخش مهمی از تصمیم‌گیری بود، نهایی شده است.

وی ادامه داد: ماموریت‌های حوزه شهرسازی و معماری از مهم‌ترین ماموریت‌های مدیریت شهری در ارتقای کیفیت محیطی و ارتقای کیفیت زندگی در شهر است که متاسفانه در سال گذشته با وجود داشتن بودجه قابل توجه صرفا 7 میلیارد تومان به آن تخصیص یافته است.

وی ابراز امیدواری کرد، در سال آتی تخصیص بودجه‌های مصوب شورا مطابق کد پروژه‌های مصوب بودجه 97 باشد.

سالاری با بیان اینکه شهردار تهران باید مطالعات اولیه را مبتنی بر طرح تفضیلی و طرح جامع شهر و نیز اولویت‌های شهرداری و شورای شهر انجام دهد، تصریح کرد: بارگذاری‌ها باید از جنس تامین خدمات محلات مورد نظر باشد و بر اساس مطالعات انجام شده مزایده و مناقصه‌های مورد نیاز برگزار شود تا سرمایه‌گذاران بخش خصوصی وارد این طرح شده و هر کدام که طرح و ایده برتری داشته باشند کار را در دست بگیرند.

وی با تاکید بر اینکه هدف شهرداری این است تا پروژه طرح نیلوفری در کمترین زمان ممکن راه‌اندازی شود، اظهار کرد: بعد از به زیر زمین بردن قطار تهران تبریز در محدوده مناطق 17 و 18 زمین‌های اطراف این محدوده‌ها بدون استفاده مانده و همان‌طور که گفتم قرار است با اجرای پروژه طرح نیلوفری خدمات متنوعی به شهروندان این مناطق ارائه شود.

 برآورد هزینه 1000 میلیارد تومانی

رییس کمیسیون معماری و شهرسازی در پاسخ به سوالی درخصوص هزینه اجرای این طرح گفت: هزینه آن دقیقا مشخص نیست، اما می‌توان گفت اجرای این پروژه چیزی حدود 900 تا هزار میلیارد تومان هزینه خواهد داشت اما تا قبل از انجام مطالعات اولیه نمی‌توان میزان دقیقی برای آن اعلام کرد.

 به گزارش «تعادل»، در بودجه سال آینده شهرداری 38میلیارد تومان برای این ردیف در نظر گرفته شده است و بر این اساس با مشارکت بخش خصوصی و با تخصیص اعتبار، راه‌آهن تهران-تبریز ساماندهی خواهد شد. به گفته رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران، شهرداری مجری طرح را سازمان نوسازی عنوان کرده اما سازمان مذکور ظرفیت این کار را ندارد و معاونت عمران گزینه بهتری برای اجرای این طرح است.

 ایده‌یی که از نظر علمی قابل پذیرش نیست

امیر محسنی شهردار منطقه 17 نیز در گفت‌وگو با «تعادل» توضیحاتی درخصوص طرح نیلوفری ارائه کرد و گفت: ایده‌هایی نظیر زیرزمینی کردن خطوط راه‌آهن در محدوده شهرها یا خروج ایستگاه‌های راه‌آهن از داخل شهرها، از نظر مبانی فنی و دانش روز حمل ‌و نقل مورد پذیرش نیست. اما این ایده درخصوص راه‌آهن تهران-تبریز به‌دلیل عبور از میان مناطق مسکونی، اجرایی شد تا حجم زیادی از مشکلات موجود در این مسیر را کاهش دهد.

به گفته وی، موضوع تغییر مکان ایستگاه راه‌آهن تهران از داخل شهر به خارج از تهران و در کنار آن به زیر زمین بردن خط‌آهن در مناطق ۱۷ و ۱۸ تهران، دو پروژه مورد تاکید مدیران دولت دهم در راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران بود. در این رابطه، حتی وقتی خطوط جدید ریلی در کشور ساخته می‌شد، در مطالعات اولیه و طراحی پروژه، احداث ایستگاه اصلی راه‌آهن هر شهر در بیرون آن شهر جانمایی و ساخته شد.

‌‌‌وی در این خصوص ادامه داد: اما با ورود دولت یازدهم، این عقیده خصوصا میان وزیر راه و شهرسازی مدیران راه‌‌آهن کاملا متفاوت بود‌؛ مدیران جدید معتقدند در راستای توجه به حقوق شهروندی، آسایش مسافران و اتصال سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی به یکدیگر (ترکیبی)، باید طبق قوانین بین‌المللی ایستگاه‌های قطار در داخل شهر‌ها احداث شود‌ و خروج ایستگاه‌های اصلی راه‌آهن از داخل شهر‌ها فقط موجب افزایش مشکلات مسافران و کاهش آسایش آنها می‌شود.

وی با بیان اینکه عملیات اجرایی پروژه زیر زمین رفتن خط‌آهن تهران-تبریز در منطقه ۱۷ و ۱۸ تهران، از مهرماه سال ۱۳۸۷ آغاز شد، عنوان کرد: با اجرای آن خط‌آهن محور تهران-تبریز از پل نواب (تقاطع قلعه مرغی/ برادران شهید حسنی / سوزن بانی سابق) در منطقه 17 تا بازار آهن شادآباد در منطقه 18 به زیر زمین منتقل شد. ‌در طرح اولیه مقرر شد ۵ کیلومتر از این مسیر ریلی داخل تونل برود، اما براساس پیگیری‌های مردم منطقه و مسوولان محلی‌ طول این تونل به ۱۰کیلومتر افزایش یافت و فاز ۱ و ۲ عملیات اجرایی این پروژه آغاز شد.

به گفته شهردار منطقه 17 عملیات اجرایی این پروژه از مهرماه سال 1387 آغاز شده است که براساس آن راه‌آهن تهران-تبریز از پل نواب به زیرزمین منتقل و بعد از عبور از گذرگاه‌های مختلف در بزرگراه آیت‌الله سعیدی از تونل خارج می‌شود. عرض داخلی این تونل 23متر است و همچنین 70 هزار تن آرماتور بندی، 9هزار حلقه شمع و 600 هزار تن بتون‌ریزی سازه‌یی در این پروژه انجام شده است.

محسنی جزئیات بیشتری از این پروژه ارائه کرد و گفت: این پروژه به طول ۱۰ کیلومتر شامل دو کیلومتر رمپ در ابتدا و انتها و ۸ کیلومتر تونل است، ‌پروژه به روش «پوش و کن‌« اجرا شد به این ترتیب که پس از آنکه شمع‌گذاری انجام شد، سقف ایجاد می‌شود و پس از ساخت سقف‌ها زیر آنها خالی می‌شود؛ نصب سقف‌ها به «پوش» و خالی کردن زیر سقف‌ها به «کن» تعبیر می‌شود.

 امکان استفاده از قطار برقی

‌وی با اشاره به اینکه این پروژه طوری طراحی شده است که از لحاظ مشخصات فنی می‌تواند چهار خط قطار از خود عبور دهد؛ تصریح کرد: در این پروژه قطار در دو باند رفت و دو باند برگشت از تونل استفاده می‌کند، ضمن اینکه عرض تمام شده تونل ۲۳متر و ارتفاع آن 7.20 متر است و علاوه ‌بر این مشخصات امکان استفاده از قطار برقی هم در این تونل وجود دارد. در واقع ۴۰ کیلومتر خط‌‌آهن در قالب ۴ خط ۱۰ کیلومتری (۲ خط رفت و ۲ خط برگشت)، توسط پیمانکاران ایرانی (قرارگاه خاتم‌الانبیا) در تونل زیرزمینی راه‌آهن در مناطق ۱۷ و ۱۸ تهران احداث شد و پروژه در اواخر دولت دهم به بهره‌برداری رسید.

به گفته شهردار منطقه 17 در همین رابطه، اقداماتی نظیر احداث دیوارهای حریم، ساماندهی حریم، کاهش عارضه‌های صوتی (با پیش‌بینی‌هایی نظیر دیوار صوتی) و کاهش ارتعاش ناشی از عبور قطار

(با طرح مواردی نظیر الاستومرهای زیر ریل) انجام شده است.

وی بیان کرد: خدمات‌ رسانی در حوزه شهری نظیر احداث گذرگاه‌های سواره و پیاده، ایجاد مطلوبیت و تامین روشنایی در گذرگاه‌های عمومی‌، پیش‌بینی خدمات‌رسانی به همشهریان معلول و از این قبیل، در حوزه وظایف شهرداری‌ها است و راه‌آهن در محل‌هایی نظیر ایستگاه‌ها ‌این مسوولیت را برعهده دارد.

به گفته وی، در اوایل تشکیل دولت یازدهم راه‌آهن تلاش کرد تا با تشکیل جلسه مشترکی بین مدیریت شهری تکلیف زمین‌های آزاد شده را تعیین کند که در نهایت قرار شد شهرداری متولی اجرای پروژه‌های عمرانی در این زمین‌ها باشد. در این جلسات قرار شد با کارشناسی کردن این اراضی معادل آن زمین معوضی به شرکت راه‌آهن ارائه شود اما این امر نیز محقق نشد. 75 هزار مترمربع فضای پارکینگ در طبقه فوقانی تونل خط راه‌آهن درنظر گرفته شده است.

 مزایای انتقال خط‌آهن به زیر زمین

شهردار منطقه 17 مزایای طرح انتقال خط‌آهن تهران-تبریز به زیرزمین را این‌گونه برشمرد: کمک به بازسازی بافت فرسوده شهری و ارتقای خدمات شهری به شهروندان، کاهش موانع توسعه شهری و محدودیت‌های ترافیکی، کاهش سوانح برخورد عابرین وسایل نقلیه جاده‌یی با وسایل نقلیه ریلی، کاهش آلودگی‌های زیست محیطی از مهم‌ترین مزایا اجرای این پروژه است.

همچنین ایجاد امکان توسعه راه‌آهن تهران-تبریز در آینده نزدیک و ارتقای کیفی خطوط راه‌آهن موجود، کاهش مشکلات ناشی از همجواری تراکم مسکونی با راه‌آهن، کاهش چشم‌اندازهای نامناسب شهری در حاشیه ریل و کاهش تاثیرات غیرمستقیم تردد ریلی در منطقه را می‌توان به موارد بالا اضافه کرد.

 موانع و مشکلات پیش روی طرح

محسنی با اشاره به بحث موانع و مشکلات پیش روی اجرای این طرح گفت: باتوجه به گستره طرح تونل در مناطق پرتراکم شهری برخورد با موانعی از قبیل شبکه‌های آبرسانی، لوله‌های گاز، خطوط برق فشار قوی، مخابرات، فاضلاب و گذرگاه‌ها و معابر شهری در قالب معارضان طرح اجتناب‌ناپذیر بوده که با پیشرفت پروژه بالغ بر 150 مورد شناسایی و با احداث سازه‌های فنی و تغییر مسیر دایم، تسهیل در اجرای آن فراهم شد.

 شکل‌گیری آسیب‌های اجتماعی

بروز آسیب‌های اجتماعی ناشی از زیرزمینی شدن تونل و ایجاد زمین‌های بلاتکلیف در این محدوده ایجاد صدمات بسیاری را برای شهروندان داشته است. محسنی با بیان این مطلب توضیح داد: در این محدوده آسیب‌هایی نظیر تجمع کارتن خواب‌ها، زباله گردها، توزیع و استعمال موادمخدر سنتی و صنعتی، نا امنی برای کودکان و زنان، کودک‌ربایی و... مشاهده شده که با ایجاد ساماندهی موقت بسیاری از این حواشی و آسیب‌ها کاهش یافته و رفع شده است.

وی در پاسخ به اینکه 38 میلیارد تومان اعتباری که در بودجه سال 97 برای این طرح در نظر گرفته شده، برای تکمیل این طرح کافی است یا خیر، اظهار کرد: اعتبار 38 میلیارد تومانی تعیین شده مربوط به اجرای طرح در مناطق 17 و 18 است و تنها به یک منطقه اختصاص ندارد.

البته لازم به ذکر است، اراضی فوقانی تونل حاصل از زیرزمینی شدن تونل راه‌آهن هنوز به شهرداری تهران واگذار نشده و مراحل اجرایی آن در حال انجام است و به زودی نتایج اعلام می‌گردد.

به گفته مسوولان شرکت راه‌آهن نیز فضای باز ایجاد شده بعد از انتقال ریل به زیر زمین در مناطق 17 و 18، به افزایش فضای سبز و مبلمان شهری و بازارهای اقتصادی منطقه، اختصاص خواهد یافت که به ارزش اقتصادی و توسعه منطقه می‌افزاید.

بر این اساس، پس از به زیرزمین رفتن خط آهن تهران ـ تبریز در مناطق 17 و 18 تهران، 30هکتار زمین استحصال می‌شود و منطقه‌یی که منشا ناهنجاری‌های اجتماعی بود با اتمام این پروژه به منطقه‌یی سالم برای گذراندن اوقات فراغت با منازل شهری زیبا تبدیل می‌شود. قرار است 4 کیلومتر پارکینگ در طول مسیر تونل استحصال ‌شود، همچنین طراحی زیبای 30 هکتار اراضی استحصال ‌شده با نگاه تامین نیازهای شهری شهروندان در مناطق 17 و 18 انجام خواهد شد.

کاهش چشم‌اندازهای نامناسب شهری در حاشیه خطوط راه‌آهن، ارتقای کیفی راه‌آهن موجود، امکان توسعه حمل و نقل ریلی خط‌آهن تهران ـ تبریز در آینده و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی از مزایای عمده این طرح است. بنابراین گزارش، مشارکت در توسعه و عمران شهری و ایجاد فضاهای شهری نوین، امکان تامین خدمات فضای سبز و پارکینگ در مناطق 17 و 18 تهران، رونق و بهبود کیفیت زندگی در محله‌های پیرامون محور، ساخت گردش بازارهای متعدد فرهنگی، هنری، تفریحی، تجاری و فناوری و ارتقای گردشگری شهری از طریق تحقق طرح محور گردشگری کن به‌عنوان دورنمای اجرای این پروژه در آینده عنوان شده است.