عباس ریاضت
رییس انجمن تخصصی شهرسازی
از اصلی‌ترین فضاهای زیرسطحی در توسعه پایدار شهری، تونل‌های ترافیکی و مترو هستند که با هدف تسهیل و کاهش ترافیک در معابر شهری احداث می‌شوند. البته اجرای این قبیل تونل‌ها در محیط‌های شهری همواره با چالش‌های جدی و مسائل ویژه‌یی چون وضعیت خاک، تاسیسات زیرزمینی، سازه‌های موجود زیرسطحی، خطر نشست زمین و... مواجه بوده است.
بهینه‌سازی جریان ترافیک در معابر شهری و همچنین بهبود وضعیت آنها، از اولویت‌های مدیریت شهری محسوب می‌شود. عدم توسعه سیستم بزرگراهی مناسب، باعث ایجاد اختلال در ایفای نقش معابر شده و در نتیجه معابری مانند راه‌های شریانی و خیابان‌های محلی که بار ترافیکی خود را به بزرگراه‌ها انتقال می‌دهند دچار ترافیک سنگین شده و باعث بالا رفتن زمان سفر در این معابر می‌شود.
در کشور ما به ویژه در کلان‌شهرهایی مثل تهران با توجه به افزایش روز افزون تعداد وسایل نقلیه نیاز به افزایش شریان‌های عبوری به‌شدت احساس می‌شود.
مشکل اصلی در افزایش بزرگراه‌ها در سطح کلان‌شهرها معارضان ملکی و تاسیساتی است. قیمت بالای املاک مسکونی و تجاری در کلان‌شهرها اساسی‌ترین مشکل برای تامین پوسته لازم برای احداث بزرگراه به شمار می‌رود. علاوه بر تامین بودجه برطرف کردن معارضان ملکی که گاهی تا چند برابر هزینه احداث پروژه بالا می‌رود، وجود ساختمان‌های خاصی مانند مساجد یا ساختمان‌هایی که امکان تخریب آنها به علت سابقه تاریخی و فرهنگی وجود ندارد، سختی کار را بالا برده و باعث بالارفتن زمان اجرای پروژه یا انحراف بزرگراه می‌شود.
لازم به ذکر است طبق سوابق و تجربیات گذشته (بزرگراه نواب) خرید ملک با این حجم از طرف شهرداری باعث بالا رفتن قیمت ملک در سطح شهر نیز می‌شود. معارضان تاسیساتی نیز به علت عدم وجود نقشه‌های قابل استناد مشکلات عدیده‌یی برای اجرا و احداث یک بزرگراه ایجاد می‌کنند. لذا استفاده از بزرگراه‌های طبقاتی و تونل‌ها در دستور کار مدیران شهری برای خروج از بن بست ترافیک در کلان‌شهرها قرار گرفته است. در این بین باید توجه داشت که برای حل مشکل ترافیک باید به سیما و منظر شهری و پیوستگی محلات و تعاملات اجتماعی ساکنین آن نیز توجه کرد زیرا ممکن است با احداث یک بزرگراه طبقاتی باعث شویم بافت چندین محله از بین برود و در نتیجه ساکنان آن محلات دیگر حس تعلق به مکان نداشته باشند. در این شرایط گزینه احداث تونل مطرح می‌شود که به نظر متخصصان شهرسازی می‌تواند گزینه بهتری نسبت به بزرگراه طبقاتی باشد.
این انسان است که باید از فضای شهری استفاده کند و نه ماشین به همین خاطر ما باید بهترین فضاهای شهری را در اختیار انسان‌ها و عابران پیاده قرار دهیم و برای ساکنان، فضاهای مکث و تعاملات اجتماعی ایجاد کنیم و گره‌های ترافیکی را به گره‌های اجتماعی تبدیل کنیم. ما باید سفرهای درون‌شهری را به پوسته زیرین شهر منتقل کنیم، زیرا در سطح شهر شبکه رفت و آمد عابرین پیاده را داریم که از سرعت پایین و امنیت و کیفیت بالایی باید برخوردار باشد و شبکه حمل و نقل باید از سرعت بالا و ایمنی و کیفیت بالایی برخوردار باشد، بنابراین نباید بین این دو شبکه تداخل زیادی داشته باشیم.با احداث راه‌ها در پوسته زیرین شهر تداخل بین شبکه حمل و نقل و عابرین پیاده کمتر می‌شود بنابراین کیفیت و ایمنی هر دو بالا می‌رود. ضمن اینکه با نصب فیلتر‌های مربوطه، از آلودگی صوتی و آلودگی هوا نیز خبری نخواهد بود.
با توجه به توسعه و کاربری روزافزون تونل‌ها و اهمیت آنها در شبکه حمل و نقل بین‌شهری و درون‌شهری لازم است پاسخ دینامیکی تونل‌های شهری در برابر بارهای دینامیکی زلزله مورد بررسی قرارگیرد. از طرفی ایران یکی از کشورهای لرزه‌خیز جهان است که در امتداد کمربند لرزه‌خیز آلپ-هیمالیا قرار دارد.
فلات ایران در چندصد سال اخیر شاهد وقوع زمین لرزه‌های مخرب و ویرانگری بوده که تلفات و خسارات سنگینی را به همراه داشته است. با توجه به موقعیت ایران و شواهد تاریخی ثبت شد، تحلیل دینامیکی تونل‌ها در برابر بار زلزله ضروری به نظر می‌رسد.
براساس اطلاعات ثبت شده، سازه‌های زیرزمینی نسبت به سازه‌های سطحی در برابر زلزله از ایمنی بالاتری برخوردار هستند. زیرا سازه‌های سطحی فقط در سطح تحتانی خود به زمین اتصال دارند و به صورت آزاد مرتعش می‌شوند، اما سازه‌های زیرزمینی، درگیری کاملی با محیط دربرگیرنده داشته و در برابر لرزش مقاوم‌تر هستند.
با این حال گزارش‌هایی از خسارات جدی به فضاهای زیرزمینی در مقابل بارگذاری زلزله وجود دارد که حاکی از این است که این سازه‌ها در برابر امواج زلزله به‌طور مطلق مصون نیستند و بروز آسیب‌ها و خسارت‌ها در آنها محتمل است. به عنوان مثال می‌توان به صدمات وارد بر تونل‌های واقع در ژاپن اشاره کرد. نخستین گزارش در مورد صدمات وارد بر تونل‌ها، مربوط به زلزله کانتو (kanto) در سال 1423 بوده است. دراین زلزله بیش از 100 تونل آسیب دیدند.
موضوعی که کمتر به آن توجه می‌شود احداث تونل‌های چند منظوره است. تونل‌ها می‌توانند در هنگام حوادث طبیعی مانند زلزله و در هنگام جنگ به عنوان پناهگاه نیز استفاده شوند یا خدمات و کاربری خاصی مانند کتابخانه، فروشگاه، رستوران یا موزه داشته باشند ولی باید در هنگام طراحی به این موارد توجه کرد.
