امیرحسین مرادبیکی|
تیرماه سال 1384 که تونل رسالت به عنوان نخستین تونل ترافیکی شهر تهران مورد بهره‌برداری قرار گرفت، کمتر کسی تصور می‌کرد، زمانی فرا برسد که دانش تونل‌سازی در محیط‌های شهری اینچنین به کمک رفع معضلات ترافیکی و زیست محیطی پایتخت بشتابد. در واقع 11 سال انتظار برای گشایش یک مسیر زیرزمینی یک کیلومتری، چنان دورنمای روشنی برای بهره‌گیری از فضاهای زیرسطحی ترسیم نمی‌کرد و این در حالی بود که تهران برای تکمیل حلقه‌های بزرگراهی و افزایش ظرفیت ترافیکی نیاز به احداث کیلومترها تونل دیگر داشت و برای اجرای هر یک کیلومتر تونل، فرصتی یک دهه‌یی وجود نداشت!
اگرچه تونل توحید به عنوان دومین تونل ترافیکی شهر تهران شناخته می‌شود، اما احداث این معبر زیرزمینی را باید نقطه آغاز بالندگی در مدیریت و دانش فنی احداث تونل‌های شهری دانست. تونل توحید با طولی بیش از 2 برابر تونل رسالت طی یک برنامه زمان‌بندی 32 ماهه به ثمر نشست. از زمستان سال 1388 که این معبر زیرزمینی بزرگراه شهید چمران را به بزرگراه شهید نواب متصل کرد، تونل‌سازی به یکی از گزینه‌های روی میز مدیران شهری در جهت گشایش نقاط کور ترافیکی بدل شد. تهران حالا صاحب 24 کیلومتر تونل ترافیکی است و فاز نخست تونل ارتباطی خیابان آرش با بلوار اسفندیار و بزرگراه نیایش مراحل نهایی ساخت و آماده‌سازی را پشت سر می‌گذارند. در این گزارش نگاهی به عملکردهای ترافیکی تونل‌های زیر بار و در حال اجرای شهر تهران انداخته‌ایم.
دوقلوهای کوچک اما تاثیرگذار
بسیاری از شهروندانی که هر روز برای رسیدن به محل کار از امتداد شرقی- غربی بزرگراه رسالت عبور می‌کنند، به خوبی به خاطر دارند که این مسیر بزرگراهی تا پیش از سال 1384 که تونل رسالت روی تردد خودروها گشوده نشده بود با چه حجمی از ترافیک و البته تردد اضافی مواجه بود. شاخه‌های بلند تونل رسالت که بیش از 820 متر طول دارند امکان عبور بزرگراه رسالت از میدان آفریقا تا شرق خیابان نظامی گنجوی را فراهم ساخته است. تونل‌های کوتاه 175 متری نیز از غرب خیابان نظامی‌گنجوی تا پیش از بزرگراه کردستان ادامه یافته‌اند. طول تونل رسالت که شرق و غرب این بزرگراه را به یکدیگر متصل ساخته کمی بیشتر از یک کیلومتر است اما برآوردهای معاونت حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران در همان سال‌ها نشان داد که در نتیجه گشایش این معبر زیرزمینی، روزانه 400 میلیون تومان در مصرف سوخت صرفه‌جویی می‌شود؛ آماری که البته با توجه به بالاتر رفتن قیمت حامل‌های انرژی طی 12 سال اخیر افزایش یافته است.
مکمل نخستین بزرگراه شمالی- جنوبی
اتصال بزرگراه‌های شهید چمران و شهید نواب صفوی پیش از آنکه به لحاظ حل معضل ترافیک در تقاطع‌های این معابر بزرگراهی با خیابان‌های باقرخان و آذربایجان حایز اهمیت باشد، تکمیل‌کننده یکی از مهم‌ترین حلقه‌های بزرگراهی در محدوده غرب پایتخت بوده است. برای درک اهمیت تکمیل این حلقه شمالی- جنوبی در سال 1388 کافی است به یاد بیاوریم که در آن زمان نه تنها خبری از توسعه بزرگراه امام علی(ع) به عنوان طولانی‌ترین بزرگراه شمالی- جنوبی شهر تهران نبود بلکه بزرگراه‌های شهید صیاد شیرازی و یادگار امام(ره) نیز به میزان فعلی توسعه نیافته بودند. مواهب ترافیکی برقراری اتصال بزرگراه‌های شهید چمران و نواب صفوی فقط شامل این معابر بزرگراهی نشد، چراکه بزرگراه‌های موازی از قبیل شهید مدرس و یادگار امام(ره) نیز از این گشایش ترافیکی بی‌نصیب نماندند. حذف تقاطع‌های پرترافیک و افزایش سرعت متوسط خودروها در امتداد شمالی- جنوبی بزرگراه‌های شهید چمران و نواب صفوی سبب کاهش زمان سفرهای درون شهری به ویژه در محدوده مناطق 2، 6، 10 و 11 شد و به همان میزان کاهش مصرف سوخت، آلودگی هوا و آلودگی‌های صوتی را در پی داشت.
تکمیل حلقه کمربندی داخلی
در شرایطی که بسیاری از شهروندان و حتی متخصصان داخلی هنوز در شوک رکورد 32 ماهه احداث تونل‌توحید بودند، روزشمار 626 روزه پروژه ساخت تونل نیایش و آغاز شمارش معکوس برای بهره‌برداری از‌این طرح عظیم شهری، خبر از افق‌های تازه‌تر در طراحی و اجرای معابر زیرزمینی داد. به‌این ترتیب اجرای حفاری در سطح زیرین شبکه ترافیکی پهنه شمالی شهر آغاز شد تا با احداث یک تونل 10252 متری (با احتساب طول رمپ‌ها)، دو بزرگراه صدر و نیایش به‌یکدیگر متصل شوند و قسمت فوقانی رینگ کمربندی داخلی پایتخت تکمیل شود.
نتایج مطالعات انجام شده حاکی از آن است که پس از بهره‌برداری از پروژه‌های تونل نیایش و بزرگراه طبقاتی صدر، نسبت زمان تاخیر به کل زمان سفر در سطح شهر تهران حدود 3درصد کاهش یافته و به همین نسبت از مصرف سوخت هم کاسته شده است. گذشته از اینها، بهره‌برداری از تونل نیایش دسترسی شهروندان ساکن در شمال پایتخت را به نواحی غربی و مرکزی شهر تسهیل کرده است. امری که در جهت عکس نیز صادق است و منافع متقابلی برای شهروندان ساکن در غرب و مرکز پایتخت دارد.
هوای تازه برای معابر تنگ بازار
تونل امیرکبیر در شرق بازار تهران و در بخش حدفاصل سه راه امین حضور تا بزرگراه امام‌علی(ع) احداث شده است. منطقه بازار به عنوان یکی از هسته‌های اولیه شکل‌گیری شهر تهران، از جمعیت شناور قابل توجه و تقاضای قابل‌ملاحظه‌یی برای سفرهای درون شهری برخوردار است. فقر شدید این مناطق به‌لحاظ ارتباط با شبکه بزرگراهی پایتخت، سبب افزایش زمان سفرهای درون‌شهری و تمرکز فشار بر معابری همچون خیابان‌های ری، پیروزی و محلاتـی شده است. با زیربار رفتن تونل امیرکبیر، حجم زیادی از ترافیک منطقه بازار و معابر شریانی موجود در مناطق مرکزی پایتخت به بزرگراه امام علی(ع) هدایت شده و در بزرگراه‌ها و معابر مرتبط با آن توزیع می‌شوند.
عبور از زیر خطوط راه‌آهن
زیرگذر و تونل ضربعلی‌زاده معبری به موازات بزرگراه بعثت در محدوده خیابان شهید رجایی جنوبی (حدفاصل خیابان شهید مداح و خیابان ضربعلی‌زاده) است. بهره‌برداری از این معبر 350 متری سبب بهبود دسترسی محلات موجود در پهنه‌های شرق و غرب خطوط راه‌آهن شده و در نتیجه ارتباط بین محلات نازی‌آباد و خزانه که تاکنون از طریق بزرگراه بعثت انجام می‌شد، تسهیل شده است. بخش تونلی این پروژه همانند تونل‌های نیایش، امیرکبیر و شهدای غزه به صورت آب‌بند کامل ساخته شده است. عبور تونلی از زیر خطوط راه آهن تجربه جدیدی است که نیاز به دخل و تصرف در این پهنه‌ها برای احداث دال یا سقف بتنی را برطرف کرد.
زیست محیطی‌ترین تونل تهران
عملکردهای ترافیکی ششمین تونل ترافیکی شهر تهران چندان متفاوت از کارکردهای ترافیکی ادامه غربی بزرگراه شهید حکیم یا همان بزرگراه شهید همدانی نیست. بزرگراهی در امتداد غربی بزرگراه رسالت که تکمیل آن در بخش حدفاصل تقاطع بزرگراه آزادگان و تقاطع‌های غیرهمسطح کاروانسراسنگی 1 و 2 به معنای اتمام توسعه شبکه بزرگراهی غرب پایتخت بوده است. نگاهی به نقشه شبکه معابر بزرگراهی شهر تهران نشان می‌دهد که احداث ادامه غربی بزرگراه شهید حکیم (بزرگراه شهید همدانی) حدفاصل بزرگراه آزادگان تا سه راه کاروانسراسنگی، راهی جز عبور از حاشیه جنوب دریاچه شهدای خلیج‌فارس و پارک جنگلی چیتگر نداشته است. پهنه‌یی طبیعی که به عنوان یکی از تنفس‌گاه‌های شهر تهران، باید از هرگونه دخل و تصرف حساب نشده در امان بماند. حفظ درختان پارک جنگلی چیتگر یکی از اهداف اصلی تعریف و اجرای این پروژه به شکل تونلی به شمار می‌رود؛ هدفی که در صورت احداث بزرگراه، پل طبقاتی یا هر سازه ترافیکی دیگر در این پهنه طبیعی محقق نمی‌شد. تونل شهدای غزه در یک کلام معبری 2049متری است (طول آن با احتساب رمپ‌های ورودی و خروجی به 3016 متر می‌رسد) و اجرای آن امکان احداث ادامه غربی بزرگراه شهید حکیم بدون قطع درختان بوستان جنگلی چیتگر را به عنوان یک پروژه عمرانی هم‌پیوند با محیط زیست فراهم کرده است.
هفتمین تونل ترافیکی پایتخت
ارتباط خیابان آرش با بلوار اسفندیار و بزرگراه نیایش، با احداث یک تونل دو طبقه، یک تونل دو خط شرق به غرب و مسیری در تراز صفر برقرار خواهد شد. مجموعه این مسیرها که با عنوان تونل ارتباطی خیابان آرش با بلوار اسفندیار و بزرگراه نیایش شناخته می‌شوند هفتمین پروژه تونلی شهر تهران به شمار می‌آیند. در این پروژه 5/1 کیلومتری، خیابان آرش از زیر بزرگراه مدرس و با احداث یک تونل دو طبقه به بلوار اسفندیار متصل می‌شود. در ادامه، مسیر غرب به شرق بزرگراه نیایش به بلوار اسفندیار با استفاده از سطح موجود برقرار شده و برای اتصال مسیر شرق به غرب بلوار اسفندیار به بزرگراه نیایش نیز یک تونل دو خط احداث می‌شود.
بهره‌برداری از هفتمین طرح تونلی شهر تهران سبب تسهیل دسترسی‌های شرقی- غربی در یکی از پرتراکم‌ترین مناطق پهنه شمالی پایتخت (منطقه 3) شده و تبعات ترافیکی ناشی از قطع ارتباط معابر شرقی- غربی منطقه توسط بزرگراه شهید مدرس و خیابان ولیعصر (عج) را به حداقل خواهد رساند.
