هجدهم اردیبهشت، دونالد ترامپ رییس‌جمهور امریکا از اعمال تحریم‌های تازه علیه کشور این‌بار در فلزات مانند فولاد، آهن و آلومینیم و مس خبر داد. پس از اعلام این خبر، وزارت خزانه‌داری امریکا مهلت ۹۰روزه‌ای را برای پایان دادن به معاملات و روابط تجاری شرکت‌های خارجی طرف قرارداد با تهران در بخش فلزات مشخص کرده است. بحث‌های زیادی درباره ابعاد این تحریم مطرح است. اثرات تحریم پیش از این نیز بر بخش فلزات احساس می‌شد اما سوال این است که با این شرایط جدید چه تغییراتی برای تولیدکنندگان فلزات در ایران رخ خواهد داد.
هدف گرفتن بخش پررشد اقتصاد ایران
توسعه صادرات فلز‌های اساسی طی سال‌های اخیر در دستور کار وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت بوده و دولت روی آن حساب باز کرده بود. مقایسه آمار سال‌های اخیر نشان می‌دهد ارزش صادرات فلزات اساسی افزایش داشته است. ارزش صادرات ۱۰ ماهه سال ۹۷ نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۷درصد افزایش داشته است. همچنین مقایسه آمارهای سال ۹۶ هم نشان می‌دهد که حجم صادرات فلزات به نسبت سال ۹۵ افزایش چشمگیری داشته، چنانکه حجم صادرات نزدیک به ۵۰ درصد و ارزش آن ۳۰ درصد در طول یک سال رشد داشته است. ترامپ در ادامه اقدامات خصمانه خود، صادرات صنایع فلزی و معدنی از جمله صنایع آهن، فولاد، آلومینیوم و مس ایران را هدف تحریم قرار داد. تحریم‌هایی که بیشتر شبیه به یک تهدید تو خالی است و نمی‌تواند صنایع فولادی ایران را به همین راحتی زمینگیر کند، چرا که تحریم فولاد و صنایع فلزی ایران کاری دشوار و غیر قابل اجراست و لزوما همه کشورهای هدف صادرات فلزات ایران، حافظان منافع امریکا نیستند.
اثر‌پذیری صنعت فولاد کشور از تحریم‌ها بسیار کم است
هاشم مهدی زاده، عضو انجمن تولیدکنندگان فولاد می‌گوید اثر‌پذیری صنعت فولاد کشور از تحریم‌ها بسیار کم است و شاید اختلال تحریم این صنایع تا ۱۵ سال آینده هم قابل مشاهده نباشد، چرا که در حال حاضر همه طرح‌های فولادی و صنایع فلزی ایران در حال اجرا است و نیازی به سرمایه‌گذار ندارد و در مرحله نصب ماشین‌آلات و تست‌های سرد و گرم و تکنولوژیک هستند. مهدی‌زاده تصریح کرد: واحدهای فولادی کشور مانند ذوب آهن، فولاد خوزستان و فولاد مبارکه با برنامه‌ریزی‌ها و کار‌های کارشناسی که طی این چند سال در ساختار آنها صورت گرفته کاملا آماده‌اند در مقابل تحریم‌ها ایستادگی کنند و در تولید و مصرف مواد اولیه تولیدی کارخانه‌های کشور مشکلی با تأمین نیاز نداریم. عضو انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران افزود: هم‌اکنون با کمک واحدهای فولاد یزد و اسفراین در ساخت قطعات مورد نیاز صنعت فولاد مانعی در راه نیست و قابل ذکر است که صنعت فولاد کشور در این برهه زمانی می‌تواند یک کارخانه را از اول تا آخر به بهره‌برداری برساند.
کمک ناخواسته امریکا به ایران با تحریم صنایع فلزی
هادی قوامی، نایب‌رییس کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی با اشاره به تحریم اخیر امریکا مبنی بر تحریم صنایع آهن، فولاد، آلومینیوم و مس ایران، گفت: این تحریم می‌تواند به فرصت جدیدی برای رونق صنایع و تولیدات داخلی تبدیل شود مشروط بر اینکه دولتمردان بتوانند به درستی از آن استفاده کرده و نیاز کشور را از داخل تأمین کنند. نماینده مردم اسفراین در مجلس شورای اسلامی افزود: ترامپ با تحریم صنایع آهن، فولاد، آلومینیوم و مس غیرمستقیم به اقتصاد ایران کمک می‌کند بطور مثال کارخانه لوله گستر اسفراین لوله‌های جداری نفت از سایز ۷ اینچ تا ۱۶ اینچ تولید می‌کند، شمش مورد نیاز برای تولید این لوله‌ها باید در مجتمع صنعتی اسفراین تولید شود در ادامه، این مجتمع، آهن اسفنجی مورد نیاز خود را از فولاد نیشابور و سبزوار خریداری می‌کند. فولاد نیشابور گُندله و کنستانتره و سنگ آهن مورد نیاز برای تولید آهن اسفنجی را از خواف می‌خرد در نتیجه زنجیره ارزشی از اسفراین تا خواف به وجود می‌آید.
نباید درباره تحریم آلومینیوم بزرگنمایی کرد
از سوی دیگر محدود شدن صادرات و مشکل در تامین مواد اولیه، چالش‌هایی هستند که به گفته ابوالفضل رضایی دبیر سندیکای صنایع آلومینیوم ایران، کشور با آن مواجه خواهد شد اما با اتخاد راهکارهایی می‌توان آنها را حل کرد. دبیر سندیکای صنایع آلومینیوم ایران تأکید می‌کند: اگرچه نمی‌توان تحریم‌ها را بر صنعت آلومینیوم کشور بی‌تأثیر دانست اما نباید آن را بزرگنمایی کرد.
او بابیان این نکته که صنعت آلومینیوم کشور پیش‌ازاین تجربه تحریم‌ها را داشته، خاطرنشان کرد: تحریم‌های تازه می‌تواند تا حدودی بار اضافی در خصوص افزایش قیمت تمام‌شده تولید به صنعت آلومینیوم تحمیل کند اما یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که صنعت آلومینیوم طی سال‌های اخیر با آن درگیر بوده وابستگی به تأمین مواد اولیه از خارج از کشور است. به گفته رضایی، بیشتر مواد اولیه موردنیاز صنایع ازجمله پودر آلومینا، به‌شدت نیازمند واردات است. در دوره قبلی تحریم‌ها این نیاز به‌صورت تهاتر انجام می‌شد که همین شکل تأمین مواد اولیه هزینه مالی هنگفتی را به شرکت‌های آلومینیوم وارد می‌کند.
دبیر سندیکای صنایع آلومینیوم ایران «خام فروشی» را یکی دیگر از مشکلات این صنعت دانست و افزود: از دی‌ماه سال 97، صادرات شمش تقریباً محدود شده است. در همین راستا تلاش‌های بسیاری از سوی بخش خصوصی برای مبارزه با خام فروشی صورت گرفته است. چراکه معتقدیم به‌جای خام فروشی این مواد اولیه و فروش آنها به قیمت نازل در کشورهای دیگر، منطقی‌تر است تا این مواد اولیه ابتدا به محصولات با ارزش افزوده بالا تبدیل و سپس صادر شوند. وی خاطرنشان کرد: با توجه به اعمال تحریم‌های تازه علیه صنعت آلومینیوم کشور، بدون شک تأمین مواد اولیه دشوارتر خواهد شد و در این زمان با توجه به اینکه شرکت‌ها و کشورهای رقیب این فرصت را پیدا می‌کنند تا بازارهای ایران را تصاحب کنند، بنابراین بیش از هر زمان دیگری صنعت آلومینیوم کشور نیازمند حمایت دولت است؛ تا ازیک‌طرف ارز موردنیاز برای تأمین مواد اولیه تأمین و از طرف دیگر مقدمات تسهیل ورود مواد اولیه به کشور فراهم شود. رضایی با انتقاد از برخی سیاست‌های دولت که منجر به مشکل در تأمین مواد اولیه صنایع آلومینیوم شده است، گفت: دولت از 4 ماه گذشته، واردات شمش‌های حاصل از ذوب ضایعات را ممنوع کرده است که این موضوع نقش حائز اهمیتی در تأمین مواد اولیه صنایع آلومینیوم به‌خصوص صنایع پایین‌دستی دارد. به گفته دبیر سندیکای صنایع آلومینیوم ایران، افغانستان، ترکیه، عراق عمده بازارهای هدف برای صادرات صنایع آلومینیوم کشور به شمار می‌روند که تحریم‌های تازه تأثیر چندانی بر این بازارهای نخواهد گذاشت، مگر اینکه مشکلات بانکی به حدی گسترده شود که هرگونه نقل‌وانتقال مالی را غیرممکن سازد.
از نگاه جهانی
از سوی دیگرآسوشیتد‌پرس در گزارشی با اشاره به تحریم صنایع فلزی و فولاد در ایران نوشت: این صنعت اولا یکی از صنایع مهم در بخش صادرات غیرنفتی برای ایران محسوب می‌شود که ارزآوری قابل توجهی هم برای آن به همراه دارد و ثانیا این صنایع نقش مهمی را در استخدام نیروی کار بر عهده دارد که نشان می‌دهد تحریم این صنعت تا چه میزان می‌تواند مهم و اثرگذار باشد. این گزارش در ادامه با اشاره به وضعیت بازار ارز این تحریم را در بی‌ثباتی این بازار تا حدی موثر می‌داند با این حال برخی کارشناسان معتقدند ایران هم برای نفت و هم برای فروش محصولات فولادی خود خواهد توانست راه‌های مناسبی را پیدا کند. به عقیده آنها رفتار تحریمی برای فولاد و فلزات ایران به دلیل آنکه اصولا طرف‌های خریدار این محصولات مشخص هستند و به نظر نمی‌رسد چندان از این نوع تحریم‌ها تبعیت کنند شبیه یک تهدید است و در نهایت نمی‌تواند تغییر خاصی ایجاد کند و تنها نگرانی موجود همان تحریم مسائل بانکی است که مانع از نقل و انتقال منابع ناشی از فروش می‌شود که ایران برای آن هم برنامه‌های مشخصی دارد.
از طرفی برخی نگرانی‌ها نیز از احتمال بروز جنگ بین دو کشور مطرح می‌شود که اغلب کارشناسان آن را منتفی می‌دانند و معتقدند اگر قرار بود جنگ شود نیازی به تحریم‌های پله به پله نبود و بر این اساس باید گفت در حالتی واقع بینانه آن چه بین دو طرف ادامه خواهد یافت تداوم جنگ اقتصادی است. بنا بر این گزارش صنعت فلزات ایران یکی از بخش‌های بسیار مهم صنعتی محسوب می‌شود که شامل ده‌ها کارخانه تولید فولاد دولتی و خصوصی، شرکت‌های مهم تولید مس و معادن مرتبط با آنها است. از طرفی بیش از 30 درصد فولاد تولید توسط شرکت‌های ایرانی به رقمی بیش از 4 میلیارد دلار در سال صادر می‌شود. در حدود 3 هزار کارخانه و کارگاه جزو صنایع پایین دست این صنایع مرتبط می‌شود و در حدود 50 هزار نفر در بخش بالادست به صورت مستقیم مشغول به کار هستند. صنایع وابسته نیز اشتغال بیش از 2 میلیون نفر را در اختیار دارند که آمار بسیار مهمی محسوب می‌شود. تحلیلگران اقتصادی می‌گویند در کنار صادرات، اشتغال و تولید در این بخش‌ها نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد؛ به عبارتی این بخش ستون فقرات اقتصاد ایران محسوب می‌شود و ترامپ تلاش می‌کند با تحریم آن مشکلاتی را در بخش‌های کارگری ایجاد کند با این حال آنطور که برخی کارشناسان می‌گویند تحریم فولاد به موضع‌گیری کشورهای آسه‌آن بستگی دارد که بازارهای هدف صادرات فولاد ایران هستند. به گفته وی مالزی از این سیاست‌ها تبعیت نمی‌کند و باید منتظر واکنش تایلند، تایوان و بقیه کشورهای این منطقه بود که بازار هدف محصولات فولادی ایران هستند و باید دید این کشورها به چه صورت عمل خواهند کرد.
طبق گزارش شرکت تجارت بین‌المللی Globe Steel Trade Monitor ایران در سال 2017 به عنوان بزرگ‌ترین صادر‌کننده فولاد در جایگاه هجدهم دنیا قرار گرفته است. ایران طبق آمارهای این موسسه بیش از 89 درصد صادرات خود را به 10 کشور انجام می‌دهد که تایلند با 21 درصد بیشترین میزان واردات را از ایران دارد و پس از آن امارات با 19 درصد، عمان و اندونزی هر یک با 8 درصد و تایوان با 8 درصد بیشترین میزان واردات را از ایران دارا هستند. کارشناسان می‌گویند اینکه آیا این کشورها که از قدیم الایام شرکای ایران محسوب می‌شوند دست از واردات فولاد بکشند محل تردید است اما فولاد مانند نفت نیست که بتوان با سایر کشورهای تولیدکننده جای آن را پر کرد؛ اولا تولید فولاد پیچیده، کیفیت آن بسیار مهم، هزینه‌های حمل آن بالا و قیمت‌های آن نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است.
فولاد ایران با کیفیتی بالا و قیمتی مناسب با هزینه حملی پایین و از طریق کمترین مسافت‌ها در اختیار خریداران قرار می‌گیرد و جایگزینی آن کار آسانی نیست. از طرفی مشکلات زیادی در بازارهای جهانی فولاد و سنگ آهن وجود دارد که با تحریم ایران این چالش‌های روند افزایشی به خود می‌گیرند و به راحتی نیز قابل حل نیستند. به عنوان مثال بعد از مشکلاتی که سد باطله‌برداری در معدن واله برزیل ایجاد کرد، قیمت سنگ آهن در بازارهای جهانی به‌شدت افزایش یافت و تحریم ایران می‌تواند ضربه دومی برای این بازار باشد.
