تعادل
آمارها گویای این است که بازار عراق بار دیگر برای تجار ایرانی جذاب شده؛ این در حالی است که برخی از تحلیلگران، روندی معکوس را برای صدور کالا به بازار این کشور پیش بینی می‌کردند. چراکه افزایش تعرفه‌های گمرکی بر سرراه کالاهای صادراتی ایران و زمزمه‌های تبعیت دولت عراق از تحریم‌های امریکا علیه اقتصاد ایران، این فرضیه را تقویت می‌کرد که تجار ایرانی بازار عراق را از دست خواهند داد. اما آمار رسمی تجارت خارجی ایران نشان می‌دهد، در سه ماه نخست سال 1397، صادرات غیرنفتی ایران به عراق حدود ۳ میلیون و ۷۵۰ هزارتن و به ارزش بیش از یک میلیارد و ۷۵۰ میلیون دلار بوده، که در مقایسه با مدت مشابه سال 1396، از نظر وزنی 3 درصد و از نظر ارزش نیز 13 درصد رشد داشته است. از آنسو، آمار تجارت ایران به عراق در 5 ماه منتهی به مرداد سال 1397 نیز نشان از تداوم روند افزایش صدور کالا به بازار این کشور دارد. مطابق آمارها، سبد صادرات کالایی تجار ایرانی به عراق در همین بازه زمانی، حدود 3.5میلیارد دلار کالا ذکر شده است که حدود 18 درصد از بازار صادراتی این کشور را به خود اختصاص دهد. در همین راستا، تحلیل رایزن بازرگانی ایران در عراق از افزایش صادرات به عراق گویای این است که رشد حدود 1.2 برابری متوسط قیمت هرتن کالای صادراتی ایران به عراق در قیاس با مدت مشابه سال گذشته، منجر به افزایش ارزش افزوده کالاهای صادراتی ایران شده است. با این حال، اما چرایی افزایش غیر مترقبه ضریب نفوذ ایران در بازار عراق را شاید بتوان به یک عامل اساسی دیگر نسبت داد: کاهش ارزش پول ملی ایران (devaluation)؛ همان است عاملی که موجب شده کالاهای صادراتی از مبدأ ایران، برای مصرف‌کنندگان عراقی جذاب‌تر از همیشه باشد.
از محدودیت تا گشایش در بازار عراق
تا همین چند ماه پیش، بسیاری گمان می‌کردند ایران بازار عراق را از دست داده و تمام سرمایه‌گذاری‌های نظامی و امنیتی ایران در عراق، نتوانسته به بهره‌برداری اقتصادی از بازارهای این کشور دست پیدا کند. اعلام افزایش تعرفه‌های تجاری بر سر راه صادرات کالاهای ایرانی به این کشور و نیز زمزمه همراهی این کشور با تحریم‌های امریکا علیه اقتصاد ایران هم مزید بر علت شده بود تا ایران یکی از اصلی‌ترین بازارهای صادراتی خود را از دست بدهد.
در روزهای ابتدایی اردیبهشت ماه 1397، رایزن بازرگانی ایران در عراق از اعمال محدودیت‌های جدید تجاری بر سر راه صادرات کالاهای ایرانی به عراق خبر داد. ناصر بهزاد با ارسال نامه‌ای به مجتبی خسروتاج، رییس سازمان توسعه تجارت نوشته بود که که عراق به منظور جبران کسری بودجه خود نسبت به اعمال تعرفه‌های متمم و ابلاغ آن به کلیه گمرکات از تاریخ 16فروردین 97 اقدام کرده و برای جبران کسری بودجه خود علاوه بر تعرفه‌های قبلی، مالیات ۲۵ درصدی بر واردات «انواع شیرینی‌جات، بستنی، فرآورده‌های لبنی، آبمیوه و نوشیدنی‌های گازدار» اعمال کرده است. عراقی‌ها اما پیش‌تر هم اعمال سیاست‌هایی که در ردیف «جنگ‌های تعرفه ای» طبقه‌بندی می‌شوند، را علیه صادرات ایران آزموده بودند و از جمله، تعرفه‌های سنگینی علیه سیمان ایران وضع کرده بودند. با این همه، اعمال ضرایب متمم تعرفه‌ای در مورد کالاهای خوراکی و اقلام مصرفی، چندان مسبوق به سابقه نبوده و احتمالا در راستای اعمال سیاست‌های «حمایت گرایانه» عراق از تولیدکنندگان داخلی این کشور صورت پذیرفته است.
این در حالی است که حمایت عراق از تحریم‌های امریکا علیه اقتصاد و تجارت ایران هم در پیچ و خم‌های سیاست داخلی در این کشور گرفتار شده و سوگیری نهایی آن هنوز مشخص نیست. اما حدود دو هفته قبل، کمی پس از آنکه فواد معصوم، رییس‌جمهور عراق اعلام کرده بود که نزدیکی میان ایران و عراق پیروی از تحریم‌های امریکا علیه ایران را دشوار می‌کند، حیدر العبادی، نخست وزیر این کشور، در اظهارنظری متفاوت گفت: عراق با تحریم‌های امریکا علیه ایران همراهی نمی‌کند اما به خاطر منافع ملت عراق ناچار به پایبندی به این تحریم‌ها خواهد بود. این اظهارنظر هم در ایران و هم در عراق با واکنش‌های منفی بسیاری رو به رو شد و البته گذر زمان تداوم و حتی افزایش روابط تجاری میان ایران و عراق را نشان داد.
جایگاه عراق در لیست صادراتی ایران
بررسی آمارهای گمرک در مورد میزان صادرات کشور نشان‌دهنده آن است که افزایش صادرات ایران به عراق حتی پیش از افزایش فشارهای امریکا به این کشور برای قطع مراودات تجاری با ایران، شروع شده است. برآوردهای سه ماهه نخست سال 1397، از میزان صادرات ایران نشان می‌دهد، عراق، در این مدت یکی از اصلی‌ترین مقاصد برای کالاهای صادراتی ایران بوده است. بر این اساس، طی فصل بهار سال جاری، صادرات غیرنفتی ایران به عراق حدود ۳ میلیون و ۷۵۰ هزارتن به ارزش بیش از یک میلیارد و ۷۵۰ میلیون دلار برآورد شده است. در این مدت، در مقایسه با مدت مشابه در سال 1396، صادرات ایران به عراق از نظر وزنی رشدی 3 درصدی و از نظر ارزشی نیز رشدی 13 درصدی را تجربه کرد و ایران توانست 15 درصد از بازار واردات عراق را به خود اختصاص دهد. به این ترتیب، به نظر می‌رسد افزایش صادرات ایران به عراق صرفا از ناحیه افزایش نرخ برابری دلار در برابر ریال نبوده است. از دیگر سو، در سه ماه نخست سال جاری، عراق پس از کشورهای چین و امارات، در رده سوم بازارهای هدف صادراتی ایران قرار گرفت. از آنسو، اما براساس تازه‌ترین آمار گمرک ایران از صادرات کالاهای غیرنفتی ایران در 5 ماه منتهی به مرداد سال جاری، ایران در این مدت حدود ۱۹ میلیارد و ۳۱۸ میلیون دلار کالا صادر کرده است. به این ترتیب، تا پایان مردادماه سال جاری صادرات ایران نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش 2 درصدی از لحاظ وزنی و افزایش ۱۳.۷ درصدی از نظر ارزش دلاری را تجربه کرده است. بر اساس این گزارش، عراق با سه میلیارد و ۴۱۷ میلیون دلار و سهم ارزشی ۱۷.۶۹ درصد سومین مقصد صادراتی ایران در این بازه زمانی به شمار می‌رود.
سهم‌گیری سه مرحله ای
افزایش صادرات ایران به عراق را آن هم در زمانی که تمام پیش‌بینی‌ها بر مدار کاهش صادرات به این کشور می‌چرخید، اما چگونه می‌توان توجیه کرد؟ رایزن بازرگانی ایران در عراق، در این باره توضیح می‌دهد، در سال حمایت از کالاهای ایرانی، یکی از اهداف برجسته برای توسعه صادرات، تسهیل حضور کالاهای ایرانی در بازار عراق بوده که در این راستا، در سال 2018 روند افزایش صادرات غیر نفتی ایران به عراق موجب ایجاد سه مرحله افزایش سهم در این بازار شده که بسیار حائز اهمیت است. به گزارش پایگاه خبری سازمان توسعه تجارت ایران، ناصر بهزاد با اشاره به کاهش 15 درصدی سهم صادرات چین و ترکیه به عراق طی ماه‌های اخیر، گفت: سهم چین و ترکیه از بازار عراق به کمتر از 20 درصد رسیده و با افزایش 20 درصدی صادرات ایران به عراق، در حال حاضر 18 درصد از سهم بازار این کشور در تصرف کالاهای ایرانی است، در حالی که این سهم قبلا حدود 15 درصد بوده است. بنابه اظهارات او می‌توان گفت که عراق در سال 2018 موفق‌ترین بازار در جذب کالای ایرانی است، چراکه با وجود کاهش سهم رقبا در این بازار و کاهش تبادلات این کشورها، صادرات ایران به عراق رشد داشته و این افزایش موجب ارتقای سهم بازار شده است. رایزن بازرگانی ایران در عراق، اقبال فعالان اقتصادی بخش خصوصی ایران و استعداد قابل ملاحظه بازار عراق در کنار ثبات موجود در این بازار را فرصت خوبی برای اقدامات تجاری و تولیدی دانست و پیش بینی کرد ادامه این روند می‌تواند موجب ایجاد رقابت تنگاتنگ با سایر رقبای تجاری باشد. بهزاد افزود: در سال‌جاری متوسط قیمت هر تن کالای صادراتی از ایران به عراق به 600 دلار رسید که نشان‌دهنده افزایش 2/1 برابری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته بوده و این خود به معنی جهت‌گیری به سمت صادرات کالای با ارزش افزوده بیشتر است.
نقش «ارز» در فتح بازار عراق
پیش از این اما حمید حسینی، عضو اتاق بازرگانی ایران با اشاره به تاثیر حضور شرکت‌های بزرگ در بازارهای همسایه گفته بود: ظرفیت کشور در صادرات به کشورهای همسایه حدود 20 میلیارد دلار است و افزایش صادرات تنها با حضور جدی کشور و شرکت‌های بزرگ در بازارهای همسایه محقق خواهد شد. به گزارش شاتا، حسینی با اشاره به افزایش نرخ ارز در بازارهای اقتصادی و امکان بهره‌گیری از این وضعیت برای افزایش صادرات گفت: اتفاقات اخیر ارزی و نوسانات و افزایش قیمت ارز در اقتصاد کشور تبعاتی دارد اما این اتفاق می‌تواند زمینه ساز جهش صادراتی کشور در این شرایط شود. او همچنین درباره اظهارات اخیر وزیر صنعت، معدن وتجارت در مورد کاهش ارزش پول ملی و نقش آن در رونق صادرات گفت: افزایش نرخ ارز می‌تواند بستر خوبی برای افزایش صادرات ایجاد کند.
حسینی با بیان اینکه در کشورهای همسایه شاهد افزایش روند صادرات بوده ایم، گفت: در اغلب بازارهای همسایه حداقل 15 درصد افزایش صادرات اتفاق افتاده است. برای مثال در چهار ماه اول سال در عراق حدود 25 درصد افزایش صادرات را مشاهده کرده ایم. این فعال اقتصادی بر این باور است که کاهش ارزش پول ملی می‌تواند تبعات مثبتی هم داشته باشد. به گفته حسینی، یکی از معروفترین جنگ‌ها در دنیا جنگ ارزی میان «امریکا و چین» است. در این شرایط مشاهده می‌کنیم که کشور چین برای به دست آوردن قدرت رقابت صادراتی اقدام به «کاهش ارزش پول» (devaluation) کرده است، اما در ایران سال‌هاست نه تنها اقدامی در راستای کاهش ارزش پول انجام نمی‌گیرد، بلکه شاهد سرکوب ارزی در اقتصاد هستیم و همه تلاش بر این است که نرخ ارز ثابت نگه داشته شود. حسینی با بیان این موضوع عنوان کرد که ثابت نگه داشتن نرخ ارز بخشی از قدرت رقابتی کشور در بازار صادراتی را کم می‌کند. این فعال اقتصادی همچنین گفت: اقتصاد کشور در دولت یازدهم دچار تورم بود اما دولت همه تلاش خود را برای ثبات نرخ ارز کرد و این اقدام به ضرر قدرت رقابتی صادرات تمام شد و در واقع قدرت کشور برای رقابت در صادرات را کاهش داد. در صورتی که در حال حاضر با این افزایش نرخ ارز و صدمات جبران‌ناپذیر آن، می‌توان از فرصت استفاده و با افزایش صادرات این خسارات را تا حدی جبران کرد.
