معدن مانند بسیاری از بخش‌های مختلف تولید در ایران با چالش قیمت تمام شده روبه‌روست. اقتصاد ایران مدت‌هاست که با این حقیقت تلخ روبه‌روست که قیمت تمام شده کالاهای ایرانی به دلیل نوع تکنولوژی و شرایط اقتصادی به قدری بالا در می‌آید که امان رقابت در شرایط یکسان با رقبای خارجی را ندارد. بر همین اساس نیاز به تغییر در رویکرد اقتصادی برای بقا در بازارهای جهانی و امکان رقابت وجود دارد. این مساله در معدن به خاطر شرایط خاص آن قابل درک‌تر است. کاهش نرخ مواد معدنی در سال‌های گذشته توانست برخی معادن کوچک و متوسط را با مشکل روبه‌رو کند. به‌طوری که با نگاهی به آمارهای بیکاری خواهیم دید بیشترین افراد بیکار شده به دلیل بحران نرخ مواد معدنی از معادن کوچک و متوسط مقیاس بوده‌اند. در نتیجه فعالیت این معادن تحت تاثیر نوسان بازارهای داخلی و خارجی و بطور کلی فضای کسب‌وکار است.
کنسرسیوم‌هایی برای نجات معادن کوچک
شاید تشکیل کنسرسیوم‌های معدنی و تجمیع معادن کوچک بتواند راهکاری برای حل مشکلات این معادن باشد. از سویی دیگر با تشکیل کنسرسیوم‌های معدنی، ایجاد واحدهای فرآوری در کنار این معادن توجیه اقتصادی پیدا خواهد کرد و در نهایت با حفظ اشتغال و افزایش سود بیشتر صاحبان معادن، به جلوگیری از خام‌فروشی و تکمیل زنجیره ارزش در بخش معدن کمک خواهد کرد. در واقع با تشکیل کنسرسیوم‌های معدنی، هم منافع وزارت صنعت، معدن و تجارت و هم منافع فعالان بخش خصوصی معادن دیده می‌شود.
تجمیع برای توجیه اقتصادی بیشتر، بخش معدن در ایران متشکل از معادن بزرگ و کوچکی است که تولید و بهره‌برداری از مواد معدنی را بر عهده دارند. میزان ذخیره معادن، کوچکی و بزرگی معادن را مشخص می‌کند. هرچند میزان ذخیره موجود در معادن کوچک کم است، اما در اشتغال‌زایی نقش مهمی ایفا می‌کند. این معادن می‌توانند نسبت به معادن بزرگ آسیب‌پذیرتر باشند. از سویی دیگر با توجه به پایین بودن میزان ذخیره این معادن، شاید ایجاد واحدهای فرآوری در کنار آنها توجیه اقتصادی چندانی نداشته باشد. درواقع این آسیب‌پذیری می‌تواند در پی تغییرات قیمت‌های جهانی یا حتی بازاریابی ایجاد شود.
با کاهش نرخ مواد معدنی در بازارهای جهانی در سال‌های گذشته، معادن بسیاری به ویژه معادن کوچک و متوسط با مشکلات روبه‌رو شدند. شاید نخستین معادنی که نسبت به این موضوع واکنش نشان دادند، معادن کوچک و متوسط بودند.
سنگ‌آهن و چالش قیمت‌های جهانی
با توجه به هزینه‌های معدن‌کاری و همچنین هزینه‌های حمل‌ونقل مواد معدنی در کشور، شاید در زمانیکه قیمت‌ها در پایین‌ترین حد خود قرار دارند، این کار چندان به صرفه نباشد. این موضوع را معادن کوچک سنگ‌آهن در سال‌هایی که این ماده معدنی روند نزولی نرخ را در پیش گرفته بود، به خوبی احساس کردند. تا چند سال قبل صادرات سنگ آهن یکی از صادرات اصلی غیرنفتی ایران بود اما امروز شرایط به گونه‌یی دیگر است.
در روزهایی که نرخ جهانی سنگ‌آهن به کمتر از ۴۰ دلار رسیده بود، دیگر تولید در معادن کوچکی که فاصله زیادی هم با پایانه‌های صادراتی داشتند سود چندانی را روانه جیب معدن‌کار نمی‌کرد و حتی در مواردی نیز به ضرر اقتصاد منتهی می‌شد.
اما نکته دیگر در این میان، نقش معادن کوچک در اشتغال‌زایی است. این معادن می‌توانند برای مناطق محروم اشتغال‌زایی داشته باشند اما نوسان قیمتی می‌تواند این موضوع را نیز به خطر اندازد.
حال چه راهکاری می‌تواند فعالیت معادن کوچک و متوسط را با حفظ اشتغال و فروش محصول در دوران رکود بازارهای معدنی؛ اقتصادی کند؟
پیشنهادی که در این میان مطرح می‌شود تشکیل کنسرسیوم‌های معدنی است. وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز معتقد است؛ فعالیت معادن کوچک و متوسط چندان توجیه بالایی ندارد در نتیجه بهتر است این معادن با یکدیگر تجمیع شده و کنسرسیوم تشکیل دهند.
با تشکیل کنسرسیوم می‌توان شاهد ایجاد واحدهای فرآوری در کنار معادن بود. این همان موضوعی است که وزارت صنعت، معدن و تجارت بارها بر آن تاکید کرده است. ایجاد واحدهای فرآوری برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر و به دنبال آن کاهش خام‌فروشی در بخش معدن. البته یکی از مشکلاتی که در این باره وجود دارد پراکندگی معادن است. گاهی توزیع جغرافیایی معادن به شکلی است که ممکن است برخی معادن کوچک، فاصله زیادی با یکدیگر داشته باشند به همین دلیل تجمیع در این زمینه کمی با سختی انجام می‌شود.
بیشتر معادن کوچک و متوسط متعلق به بخش خصوصی است در نتیجه تشکیل کنسرسیوم‌های معدنی می‌تواند سود را در این معادن افزایش دهد. بی‌تردید بخش خصوصی نیز در فعالیت‌های خود به دنبال کسب سود بیشتر است و این موضوع می‌تواند کمک بزرگی به فعالان بخش معدن کند. در واقع بخش خصوصی باید علاقه‌مند به اجرای این موضوع باشد تا بتواند درآمد خود را از فعالیت‌های معدنی افزایش دهد.
تشکیل کنسرسیوم‌های معدنی هرچند اتفاقی مثبت در بخش معدن به شمار می‌رود اما فعالان بخش خصوصی معتقدند این اقدام باید با حمایت دولت به مرحله اجرا برسد. تا امروز بارها صحبت‌هایی مبنی بر ایجاد کنسرسیوم‌های معدنی به ویژه در حوزه‌هایی همچون سنگ‌آهن، سنگ تزئینی مطرح شده اما متاسفانه تعداد محدودی از این موضوع استقبال کرده‌اند.
گسترش معادن کشور، نیازمند سرمایه خارجی است
حسین گروسی کارشناس صنعت در این رابطه اظهار کرد: بیش از 27 پهنه جدید توسط ایمیدرو کشف شده و اکنون در حال واگذاری به بخش خصوصی است.
وی در ادامه افزود: تامین هزینه‌های لازم برای خرید و گسترش معدن، کار دشواری بوده و پرداخت این هزینه‌ها برای بخش خصوصی بدون حمایت‌های لازم، امکان‌پذیر نخواهد بود.
گروسی تصریح کرد: باید توجه داشته باشیم که تجمیع معادن به راحتی صورت نگرفته و کار بسیار بزرگی است که بدون شک بدون حمایت سازمان ایمیدرو در کشور قابل اجرا نخواهد بود.
عضو کمیسیون صنایع و معادن دوره نهم مجلس تاکید کرد: بهترین راهکار برای گسترش معادن کشور، پیدا کردن یک شریک خارجی برای تولید مشترک است تا به جای اینکه محصولات معدنی را به صورت خام صادر کنیم، آنها را به فرآورده‌هایی با ارزش افزوده بالا تبدیل کرده و سپس در بازارهای خارجی به فروش برسانیم.
اما عبدالله رضیان عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان اظهار کرد: با توجه به اجرایی شدن قانون معدنی برنامه ششم توسعه اداره معادن به جز معادن مادر به استان‌ها و تصمیم‌گیری در رابطه با معادن به شورای سیاست‌گذاری استان واگذار شده است.
وی با رد مطرح شدن بحث تجمیع معادن در کمیسیون صنایع و معادن مجلس گفت: با توجه به این قانون، دیگر جایی برای بحث در مورد تجمیع معادن باقی نمی‌ماند و ساماندهی و استحصال هر معدن توسط استاندار انجام خواهد شد.
تغییر فعالیت‌های معدنی کشور با مدیریت صحیح
علی اصغرزاده مدیریت اکتشاف سازمان نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران اظهار کرد: در دنیا، معادن به دو بخش معادن بزرگ و معادن کوچک تقسیم می‌شود که هر یک از آنها، مزایا و معایب خود را دارند.
اصغرزاده با بیان اینکه بیشتر فعالیت ایمیدرو با معادن بزرگ کشور مرتبط است، افزود: این شرکت در مقیاس کوچک فعالیتی نداشته و درصورت کشف معدن، در این وسعت با برگزاری مناقصه ادامه امور به شرکت خصوصی واگذار می‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا با نظر برخی از نمایندگان مجلس در رابطه با تجمیع معادن کوچک کشور موافق هستید یا خیر، تصریح کرد: این کار نیاز به تفکر بیشتری دارد و یک حرکت محوری است که می‌تواند سمت و سوی فعالیت‌های معدنی کشور را تغییر دهد.
اصغرزاده در پایان با تاکید بر این موضوع که در کشور بیشتر معادن به صورت کوچک و مجزا از هم اداره می‌شوند، گفت: امیدواریم قبل از آنکه اتفاقی در زمینه تجمیع معادن کشور بیفتد، مطالعه و بررسی‌های لازم صورت گیرد.
تشکل‌ها و بحث کنسرسیوم‌سازی
اما در این میان با وجود تمام تلاش‌ها کمتر شاهد شکل‌گیری کنسرسیوم‌های موفق میان فعالان اقتصادی بوده‌ایم. فرهنگ اقتصادی کشور و رقابتی که میان فعالان اقتصادی وجود دارد باعث می‌شود که فعالان اقتصادی کمتر به مساله‌یی مانند کنسرسیوم‌سازی در اقتصاد علاقه نشان دهند.
کنسرسیوم‌هایی که تاکنون در دستور کار قرار گرفته است بیشتر از سمت دولت شکل گرفته در حالی که گروه اصلی نیازمند استفاده از کنسرسیوم معادن کوچک هستند که غالبا در اختیار بخش خصوصی قرار دارند.
به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین برنامه‌های تشکل‌های معدنی در حال حاضر فعال کردن کنسرسیوم‌های معدنی از طریق اعضای خود است. یکی از نقش‌هایی که تشکل‌های بخش خصوصی کمتر به آن ورود می‌کنند استفاده از همین پتانسیل هم‌افزایی اعضا از طریق کنسرسیوم‌ها یا شرکت‌های بزرگ است. بحث معدن به دلیل شرایط خاص آن می‌تواند در این مسیر به عنوان یک پایلوت مناسب برای بقیه‌ها استفاده شود.
