امیرحسین محمدی
کارشناس بازار سرمایه
در مورد مزایای بورس کالا و انجام معاملات در رینگ‌های معاملاتی آن (مشتمل بر رینگ‌های داخلی و صادراتی) موارد متعددی بطور متمادی بیان شده که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به شفافیت معاملات، امکان کشف قیمت منصفانه، ضمانت انجام قرارداد، اطمینان خاطر خریدار از کیفیت کالای خریداری شده و رعایت زمان‌بندی تحویل، کاهش هزینه‌های بازاریابی برای شرکت‌های عرضه‌کننده و... اشاره کرد. از طرف دیگر شرکت‌های عرضه‌کننده در بورس کالا می‌توانند از پتانسیل‌های این بورس مانند تامین مالی از طریق انتشار اوراق مبتنی بر کالا، معافیت‌های مالیاتی، خروج از شمول قیمت‌گذاری‌های دولتی، صنفی (که این شرط تاکنون به خوبی اجرایی نشده است) و... برخوردار شوند. هرچند در ابتدای راه‌اندازی بورس کالای ایران، شرکت‌های دولتی به‌طور دستوری مجبور به عرضه بخشی از محصولات خود در بورس کالا (در رینگ داخلی) شدند، اما به‌تدریج مزایای مزبور موجب شد معاملات در بورس کالا رونق بیشتری به خود گرفته به‌طوری که پس از گذشت یک دهه از فعالیت، بورس کالا توانسته به رکن قابل توجهی در اقتصاد کشور تبدیل شود. رشد فزاینده ارزش معاملات، بالارفتن تعداد طرفین معاملات (خریدار و فروشنده) در بورس کالا و افزایش تنوع محصولات شواهدی بر رونق و توسعه معاملات در رینگ داخلی است. با این حال وضعیت در رینگ صادراتی اندکی متفاوت‌تر است. هر چند ارزش معاملات در این رینگ نیز به‌طور فزاینده رشد داشت و به مرز یک میلیارد دلار (کل معاملات رینگ صادراتی در سال گذشته بیش از 954میلیون دلار بود) نزدیک شد اما نگاهی به معاملات مربوطه نشان می‌دهد بیش از 89درصد ارزش معاملات این رینگ در سال گذشته و بیش از 92درصد آن در چهار ماه نخست سال جاری، مدیون معاملات قیر و عایق رطوبتی بود. این در حالی است که عرضه‌کنندگان این محصولات جهت دریافت مجوز صادراتی مجبور به عرضه محصولات خود در بورس کالا بودند که اگر این معاملات را از معاملات رینگ صادراتی حذف کنیم، به این نتیجه خواهیم رسید که با وجود تمام مزایای مذکور توفیق چندانی در این رینگ مشاهده نمی‌شود. سوابق سنوات گذشته نشان می‌دهد تلاش‌های متعددی جهت رونق بخشی به معاملات رینگ صادراتی با پذیرش و عرضه سایر محصولات پتروشیمی (بخصوص محصولات پلیمری و شیمیایی) در بورس کالا شده که متاسفانه به دلایل زیر موفقیت چندانی در بر نداشت.
1- شفافیت (که از جمله مزایای بورس کالا عنوان شد) خود به یک مانع بزرگ در ورود برخی از بازیگران بازار به بورس است. متاسفانه با توجه به راه‌های متعدد فرار مالیاتی، امکان صادرات از مجرای غیرقانونی، عدم یکپارچگی اطلاعات بین دستگاه‌های دولتی مسوول (مانند گمرگ؛ صنایع و... .) و بسیاری از شکاف‌ها، ترفندها و مشکلات مشابه، برخی تمایل به حضور در بازار شفاف بورس کالا را ندارند. برای این دسته ورود به بازار شفاف بورس مصادف با شفاف‌سازی عملکرد، ثبت واقعی رویدادهای مالی و... داشته که چندان به مذاقشان خوش آیند نیست.
2- برای خریداران محصولات پتروشیمی در رینگ صادراتی بسیاری از قوانین و مقرارت بورس کالا نامانوس و مبهم است. از جمله این موارد می‌توان به بالا بودن نرخ کارمزدها، نبودن خدمات خاص و موثر در قبال کارمزد پرداختی از سوی طرف‌های دریافت‌کننده (سازمان بورس، بورس کالا و شرکت‌های کارگزاری) و نبود امکان مذاکرات موثر و چانه‌زنی مناسب جهت کاهش قیمت‌های پیشنهادی و اخذ تخفیفات مناسب در خرید کالا (علی الخصوص در زمان رکود اقتصادی که خریداران جایگاه ویژه‌یی پیدا می‌کنند) اشاره داشت.
3-برخی از قوانین حاکم بر بورس‌ها نظیر اخذ کد معاملاتی و افتتاح حساب‌های بانکی، نحوه تسویه و... برای طرف‌های خارجی مشکل‌ساز است. این در حالی است که معمولاً خرید مستقیم از شرکت‌های تولیدی فارغ از این بروکراسی و پیچیدگی‌های رسمی است.
4- متاسفانه تحریم‌های هسته‌یی ایران شکل بازاریابی و ارتباط با مشتریان خارجی (علی‌الخصوص در زمینه نفت، گاز و محصولات پتروشیمی) را تغییر داد بطوری که بسیاری از خریداران از ترس تنبیه و ممانعت از حضور در بازارهای کشورهای متخاصم (علی الخصوص امریکا)، ترجیح می‌دهند نامی از آنها نزد مراجع ایرانی و خارجی (مانند بورس کالا) به عنوان شریک تجاری ایران به ثبت نرسد.
5-شاکله بورس کالای ایران کارگزار محور است بطوری که خریدار و فروشنده با یکدیگر مذاکره مستقیم نداشته و از طریق کارگزاری‌های خود معاملات را به ثبت می‌رسانند. در ضمن اساس اصلی معاملات، رقابت قیمتی بوده که به این ترتیب مشتریان قدیمی و وفادار تفاوتی با مشتریان عادی نداشته و تعلق خاطر مشتری به شرکت تولیدی و محصولات آن کمرنگ می‌شود. این در حالی است که شرکت‌های تولیدی سعی دارند با ایجاد مشتریان وفادار، بحران‌ها (زمان‌های رکود که مشتری حق انتخاب بیشتری داشته و می‌تواند از طیف گسترده‌یی از خدمات و محصولات استفاده کند) را با موفقیت پشت سر بگذارند.
6-این احتمال وجود دارد که تجمیع تعداد زیادی از مشتریان در یک یا چند شرکت کارگزاری، منجر به یک همگرایی در پیشنهاد قیمت شده که (علی الخصوص در شرایط رکود) در نهایت شرایط را به ضرر عرضه‌کننده رقم زند. هر چند این امر در رینگ داخلی به دلیل حفظ منافع صنایع پایین دستی و حجم کم عرضه محصولات (در مقایسه با حجم محصولات صادراتی)، نگران‌کننده نیست اما در رینگ صادراتی این امر می‌تواند تبعات و ابعاد زیادی در بر داشته باشد.
با این حال مزایای صادرات محصولات در بورس کالا غیر قابل انکار بوده و باید با اعمال تغییرات مناسب، تصمیم‌گیری صحیح و استفاده از خرد جمعی دغدغه تولیدکنندگان محترم شمرده و نسبت به رفع آنها اقدام شود. در این راستا پیشنهاد می‌شود:
1-برای کاهش بورکراسی و تسهیل پذیرش خریداران، قوانین و مقرارت بورس مورد بازبینی قرار گرفته شوند.
2-نرخ کارمزدها ارکان (علی الخصوص بورس کالا و سازمان بورس و اوراق بهادار) کاهش یافته و سهم کارگزاران نیز به صورت توافقی تعیین شود.
3-مشوق‌های اعطایی جهت حضور تولیدکنندگان در رینگ صادراتی بطور شفاف تعیین و به گونه‌یی مناسب اعطاء شود. متاسفانه در بسیاری از موارد این مشوق‌ها برای تولیدکنندگان قیر نیز به موقع و بطور کامل تعلق نگرفته که این امر نارضایتی‌های متعددی در بر داشته است.
4-امنیت اطلاعات در بورس‌ها ارتقاء یافته و مطابق با استانداردهای تعیین شده بین‌المللی تعیین شود.
5-عزم جدی در جهت جلوگیری از فرار مالیاتی، مبارزه با پولشویی و نظایر اینها به وجود آمده تا در میان مدت، استفاده از عدم شفافیت به یک ابزار رقابتی در نیاید.
