گروه بورس| امیرحسین مرادی‌فخر|
صادرات و به عبارتی ارزآوری به عنوان اصلی‌ترین عامل توسعه یک کشور به شمار می‌رود. در واقع مثبت شدن ترازنامه تجاری و سنگین شدن کفه صادرات نسبت به واردات نشان‌دهنده ورود سرمایه بیشتر به کشور است که می‌تواند با هزینه شدن در تولید به رشد و توسعه بیشتر کشور بینجامد. اینکه سرمایه‌های واردشده چگونه و در چه بخش‌هایی هزینه می‌شود یک بحث و اینکه با چه ابزاری وارد می‌شود، بحث دیگری است. به عبارتی باید برای فروش کالاهای مازاد نیاز داخل بازاریابی مناسب و با برنامه انجام شود و این برنامه‌ها باید به گونه‌یی باشد که به ایجاد بستری شفاف و رقابتی منجر شود تا پول جنس فروخته شده به جای اینکه به جیب واسطه‌های داخلی و خارجی رود به جیب تولیدکننده بازگردد. به این ترتیب با کم کردن سود واسطه‌ها این سود به چرخه تولید کشور خواهد رفت و تولیدکننده انگیزه بیشتری برای افزایش تولید و بزرگ کردن پیشه خود پیدا می‌کند.
به گزارش «تعادل» یک تولیدکننده ذرت که 500 تن محصول در سال تولید می‌کند با تولیدکننده دیگری که 5 هزار تن در سال تولید دارد اگر در یک بستر و از یک کانال قدرتمند محصول خود را با یک قیمت پایه عرضه کنند نه تنها رقابت منفی بین آنها شکل نمی‌گیرد بلکه به رقابت برای خرید و بالا رفتن قیمت نیز منجر خواهد شد چرا که با افزایش تعداد مراجعه‌کنندگان به این بازار و به تبع آن افزایش تقاضا برای خرید بازار رقابتی ایجاد خواهد شد و در چنین بازاری، درنهایت کالا به خریداری خواهد رسید که پول بیشتری پرداخت کند. در طرف مقابل عرضه‌کننده یا همان تولیدکننده برای فروش کالای خود مجبور خواهد شد با بالا بردن کیفیت تولیدات خود نظر خریداران را به خود جلب کند.
ضرورت حضور تمام فعالان یک صنعت
اما بازاری که بتواند تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار را در خود گرد آورد، چگونه ایجاد خواهد شد؟ نخستین قدم در این راه حضور تمام تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان یک کشور در این بازار است. چنین بازاری به‌طور سنتی خود در بازار بزرگ شهرهای مختلف کشور از دیرباز وجود داشته است، برای مثال در بازار تهران فرش‌فروشان مغازه‌های خود را در کنار یکدیگر قرار داده‌اند تا علاوه بر دسترسی راحت خریداران، بتوانند در مورد قیمت محصولات خود تصمیم‌گیری کنند؛ کفاشان، طلاسازان، پارچه‌فروشان و مس‌گران نیز به همین ترتیب با در کنار هم قرار گرفتن، شرایط را برای فروش بهتر کالاهای خود فراهم کردند و تمام اینها در مجموعه‌یی به نام بازار بزرگ تهران جمع شده‌اند. اما شکل‌گیری یک بازار صادراتی برای یک کشور شاید نتواند در قالب این بازارهای سنتی محقق شود؛ بنابراین ایجاد یک بازار متمرکز برای صادرات یک کشور برای این امر ضروری به نظر می‌رسد.
بر این اساس بورس‌های کالایی برای ایجاد یک بازار متمرکز برای فروش کالا ایجاد شده‌اند، به عنوان نمونه قیمت محصولات کشاورزی در بورس شیکاگو علاوه بر مرجعیت قیمت در بازار داخلی این کشور بر قیمت این محصولات در دنیا نیز تاثیرگذار است. به بیانی دیگر بازارهای کوچک محلی در شهرهای مختلف هر کشور با متمرکز شدن در کنار یکدیگر بورس‌های بزرگ‌تری را تشکیل دادند.
محصولات استراتژیک
موضوعی که در اینجا اهمیت پیدا می‌کند، انتخاب محصولاتی مناسب برای عرضه در بورس‌هاست. محصولی باید در بورس‌های کالایی عرضه شود که قابلیت حجم بالای عرضه و عرضه‌کنندگان در مورد آن وجود داشته باشد. برای مثال در مورد محصولات کشاورزی زعفران، پسته، خاویار، انار، زرشک، خرما و چای از این قابلیت برخوردارند. کالاهای دیگری از جمله فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی و تولیدات صنعتی مانند فولاد، مس، سنگ‌آهن و سیمان نیز قابلیت عرضه در بورس برای صادرات را دارند. اما همانطور که پیش‌تر به آن اشاره شد نخستین اقدام برای ایجاد یک بازار، عرضه محصول تمام تولیدکنندگان است، یعنی اگر بخواهیم یک بورس صادراتی درخور برای پسته ایجاد کنیم، باید تمام تولید پسته کشور در این بورس عرضه شود. چنین اتفاقی در مورد عرضه محصولات پتروشیمی در بازار داخل افتاده است و اکنون تمام محصولات پتروشیمی تولیدشده در مجتمع‌های پتروشیمی در بورس کالا عرضه می‌شود؛ دلیل این امر نیز دستور مراجع دولتی برای عرضه این محصولات بود. بر این اساس به نظر می‌رسد که برای ایجاد بازار صادراتی باید در انتظار تصویب یک قانون باشیم که تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات صادراتی در کشور را ملزم به عرضه در بورس کالا کند.
ضرورت منع قانونی برای عرضه‌های خارج از بورس
رضا شهرستانی، عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد در این ارتباط به «تعادل» گفت: عرضه تولیدات فولادی کشور در بازار داخلی بورس کالا برای نظارت و حمایت و شفاف‌سازی قیمت‌های داخلی آغاز شد چرا که در آن زمان میزان تقاضا بیشتر از تولید بود و تقسیم کالا با سیستم‌های حواله‌یی انجام می‌شد و در این میان عده‌یی با استفاده از رانت کالا را تهیه می‌کردند و بعدا با قیمت‌های بالاتر و حتی دوبرابر قیمت موجود کالا را به مصرف‌کنندگان می‌فروختند. وی اضافه کرد: بنابراین با عرضه در بورس و رقابتی شدن بازار فولاد، به جای اینکه پول به جیب دلال برود به دست تولیدکننده رسید.
این فعال صنعت فولاد در ادامه به افزایش حجم این کالا در چند سال گذشته اشاره و اظهار کرد: از سال 1393 تولید فولاد به بیش از 16میلیون تن رسیده و از این میزان حدود 12میلیون تن در داخل کشور خریدار دارد بنابراین مازاد نیاز داخل راهی بازارهای صادراتی می‌شود.
وی اضافه کرد: در سال 95 تولید فولاد به حدود 18 میلیون تن رسید و این یعنی 6 میلیون تن صادرات داشته‌ایم. همچنین پیش‌بینی می‌شود که تا پایان سال 96 حجم تولید به 20 میلیون تن برسد. او در ادامه بیان کرد: حال که تولید فولاد افزایش پیدا کرده و زمینه صادرات آن فراهم شده باید بتوانیم از این مزیت به شکل مطلوب استفاده کنیم و تولیدکنندگان به رقابت منفی روی نیاورند.
شهرستانی اظهار کرد: بر این اساس و برای جلوگیری از چنین اقداماتی انجمن تولیدکنندگان فولاد پیشنهاد داده است که کنسرسیومی برای صادرات تشکیل شود تا تمام تولیدکنندگان کالای صادراتی خود را از این طریق به فروش
برسانند. او در پاسخ به اینکه چرا این محصولات در تالار صادراتی بورس کالا عرضه نشود، گفت: زمانی این اتفاق می‌افتد که خود شرکت‌ها تمایل داشته باشند و این در حالی است که در حال حاضر بسیاری از تولیدکنندگان از وجود تالار صادراتی بورس کالا بی‌اطلاع هستند.
وی ادامه داد: از سوی دیگر بیشتر خریداران این محصولات ایرانیانی هستند که در خارج از کشور شرکت‌هایی تاسیس و از لحاظ انتقال ارز ارتباطی را بین شرکت‌های داخلی و خارجی ایجاد کرده‌اند. بسیاری از این شرکت‌ها تمایلی به این ندارند که زیر ذره‌بین روند و مسائل مالی و مالیاتی آنها رصد شود. به عبارت دیگر با عرضه در بورس کالا و شفاف شدن معاملات، منافع آنها در معرض خطر قرار می‌گیرد.
عضو هیات‌مدیره انجمن فولاد در پایان با تاکید بر اینکه برای شکل‌گیری بازار صادراتی در بورس کالا عرضه‌های مستمر و همیشگی یک کالا ضروری است، عنوان کرد: با حفظ روند مثبت تولید فولاد در کشور این محصول می‌تواند در تالار صادراتی بورس عرضه شود و لازمه آن الزام کردن شرکت‌ها از سوی دولت به عرضه محصولاتشان در این تالار است.
ابزارهای لازم برای جهانی شدن بورس
با وجود تمام این مسائل همانطور که ساخت یک بازار بزرگ در شکل سنتی خود به مصالح ساختمانی و صرف زمان برای ساخت و معرفی خود نیاز دارد، برای ایجاد یک بورس صادراتی بزرگ نیز ابزارهایی نیاز است و شاید کشور ابزارهای لازم را برای ایجاد آن در اختیار ندارد. طی چند سال گذشته با تلاش‌هایی که بورس کالا در این زمینه داشته تالار صادراتی به محلی برای معاملات قیر تبدیل شده و قیمت معامله شده آن در بورس کالا در مجله‌های معتبر جهانی ذکر می‌شود و در برآوردهای جهانی تاثیرگذار است. محصولات دیگری مانند سنگ آهن، لوب‌کات، گوگرد، وکیوم باتوم و اخیرا گندم مازاد مصرف سال 95 در تالار صادراتی بورس کالا عرضه می‌شود اما با توجه به مزایای عنوان شده برای عرضه کالاهای صادراتی کشور در یک بازار متمرکز این انتظار وجود دارد که محصولاتی که در آنها مزیت داریم، به این تالار هدایت شود.
حمیدرضا شوشتریان، کارشناس اقتصادی و از فعالان صنعت زعفران در گفت‌وگو با «تعادل» با اشاره به اینکه عرضه زعفران در بورس کالا برای فروش در بازار داخل از موفقیت چندانی برخوردار نبوده است، عنوان کرد: علاوه بر این اخیرا بازار گواهی سپرده زعفران نیز در بورس کالا راهاندازی شده اما موفقیت چندانی نداشته است.
وی در ادامه با بیان اینکه بیش از 12 سال از مجوز عرضه زعفران در بورس کشاورزی و سپس در بورس کالا می‌گذرد، خاطرنشان کرد: طی این مدت تاکنون بورس، موفق به راهاندازی جدی معاملات فیزیکی آن نشده است، البته اقداماتی نظیر استفاده از ابزار گواهی سپرده یا قبض انبار صورت گرفته که در صورت مطالعه همه ابعاد آن می‌تواند به سهم خود در تسهیل و رونق معاملات، جلوگیری از حمل‌ونقل‌های غیر ضروری و تبدیل این محصول پرارزش به کالای سرمایه‌یی برای خریداران و فروشندگان ریسک، موثر واقع شود. وی ادامه داد: متاسفانه برای راهاندازی بازار گواهی سپرده زعفران تنها یک انبار مرجع مشخص شده که در آن هم آزمایش‌های کیفی در سطح بالایی انجام نمی‌شود و هم از آنجایی که حواله این انبار یکساله است موجب پایین آمدن کیفیت محصول و ایجاد اختلاف بین خریدار و فروشنده خواهد شد. او اضافه کرد: از سوی دیگر پایین بودن سطح آزمایش‌های کیفی سبب می‌شود در صورتی که شخصی قصد صادرات یا فروش زعفران خریداری شده را با استاندارد جهانی داشته باشد، مجبور شود مجددا آن را به آزمایش سپرده و هزینه به مراتب بیشتر از قیمت زعفران را برای آزمون پرداخت کند.
به گفته شوشتریان انبار در نظر گرفته شده برای تحویل زعفران تنها در یک نقطه و آن هم در مشهد واقع است، در حالی که قطب تولید زعفران در تربت حیدریه، تایباد، قائن، کاشمر و سایر نقاط متمرکز است. وی اضافه کرد: از آنجایی که مبنای شکل‌گیری این طرح، خرید مستقیم از کشاورز است، چندان برای کشاورزان خرده‌پایی که محصول اندک خود را در چند مرحله به فروش رسانده و امکان پرداخت هزینه‌های سفر را نیز ندارند، مناسب نخواهد بود. او با بیان اینکه میزان تولید زعفران بین 250 تا 300 تن است، افزود: نگهداری 10 درصد از میزان تولید در انبارها نیازمند فضایی بزرگ با امکانات خاص است و علاوه بر آن با تجمیع زعفران‌ها در یک انبار، بیم تبانی و انحصار اطلاعات وجود دارد به‌ویژه اگر اتحادیه، خود در تجارت زعفران نقش داشته باشد.
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه بورس کالا هنوز نتوانسته به مرجع تعیین قیمت زعفران در کشور تبدیل شود، عنوان کرد: متاسفانه کماکان بازار از یکسو و خریداران خارجی از سوی دیگر تعیین‌کننده قیمت هستند بنابراین به نظر می‌رسد باید حجم قابل قبولی از زعفران در بورس کالا عرضه شود تا بتوان از بورس کالا انتظار کشف قیمت داشت. وی ادامه داد: برای ایجاد چنین بازاری که به مرجع قیمت تبدیل شود باید چندین امکان به صورت همزمان در اختیار معامله‌گران قرار داده شود و بر این اساس به نظر می‌رسد برای موفقیت طرح گواهی سپرده زعفران باید قراردادهای آتی و سلف نیز به صورت همزمان راهاندازی می‌شد.
شوشتریان در پایان با بیان اینکه جای خالی اتحادیه‌های صادراتی، تولیدی و فروشندگان برای ایجاد یک بورس توسعه‌یافته که قابلیت صادرات از طریق آن نیز وجود داشته باشد، خالیست، اظهار کرد: افراد این اتحادیه‌ها حجم اصلی تبادل زعفران را در یک نظم دیرینه خرید، عرضه و صادرات به‌عهده دارند و به‌نظر نمی‌رسد هیچ‌گونه مشورت و درخواست همکاری از آنها در این زمینه شده باشد. البته دلیل این امر شاید در نگاه جزیره‌یی حاکم بر اقتصاد کشور باشد.
به گزارش «تعادل» با توجه به این صحبت‌ها و شرایط موجود می‌توان گفت که برای اینکه بتوانیم یک بازار قدرتمند برای فروش تولیدات کشور داشته باشیم تا قیمت محصولات‌مان را خود تعیین کنیم، رعایت یک پیش‌شرط اساسی نیاز است و آن اینکه قبل از هر اقدامی صنایع به عنوان عرضه‌کننده و بورس به عنوان بازاری برای فروش، امکانات لازم و کافی را برای عرضه هر محصولی در این بازار با همفکری یکدیگر بسنجند تا اقدامات انجام‌شده در این مسیر به صورت کارشناسی باشد.
