گروه بورس|محمد امین خدابخش|
توجه به مقوله ریسک و انحراف نتایج کسب شده از ماحصل تحلیل‌ها همواره یکی از مهم‌ترین مسائل در فعالیت‌های اقتصادی است. اهمیت این مساله به حدی زیاد است که امروزه ریسک سنجی و برآورد خطرات موجود یکی از مهم‌ترین جوانب در بررسی طرح‌های اقتصادی است. ریسک‌های مشرف بر عملکرد اقتصادی بنگاه‌ها و اشخاص در واقع به حدی متنوع است که تاکنون ریسک‌های بسیاری از سوی محققان شناسایی و تعریف شده است. در این میان یکی از مهم‌ترین مسائلی که اهمیت شناسایی و پوشش ریسک در آن بسیار حائز اهمیت است، بحث انجام معاملات در بازارهای مالی است. از آنجایی که این بازار زمینه‌های فعالیت گوناگونی از بدهی تا داد و ستد ارز را در بر می‌گیرند، از این رو مخاطرات پیش روی آنها نیز از گستردگی بسیاری برخوردار است. با این حال تاثیرپذیری بازار سهام از ریسک به دلیل ارتباط تنگاتنگی که با سایر بازارها دارد مسلما بسیار بیشتر است. قیمت‌های این بازار از یک سو بر توان شرکت‌ها در تامین مالی اثر می‌گذارند و از سویی دیگر به دلیل همبستگی بسیاری که با قیمت‌های بازار کالا و ارز دارند، به نوعی بازتاب‌دهنده تغییرات به وجود آمده در این بازارها هستند. به همین دلیل است که بسیاری از صاحب نظران در کشورهای مختلف بورس را نماگر وضعیت کلی اقتصاد دانسته‌اند و از شاخص‌های عمده آن با عنوان دماسنج اقتصادی یاد می‌کنند. چنین دیدگاهی سبب شده تا نه تنها در نگاه مفسران بازارهای مالی، بازار سهام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد، بلکه بسیاری از فعالان سایر بازارها و به خصوص مردم عادی نیز به دنبال کسب سود از فراز و فرود قیمت‌ها در این بازارها باشند؛ عاملی که به لزوم شفافیت و کنترل هرچه بیشتر ریسک در بستر یاد شده می‌افزاید.
افزایش سواد مالی راهی برای کاهش ریسک
همانطور که گفته شد در بازارهای مالی به خصوص بازار سهام، مشارکت در بازار ممکن است مستلزم پذیرش ریسک‌های متنوعی باشد. یکی از این ریسک‌ها، مخاطراتی است که سهامداران خرد حقیقی به دلیل آشنایی اندک با ساز و کارهای موجود متحمل شوند. در این راستا هر چه بازار از لحاظ وجود تنوع نهادهای مالی و ابزارهای موجود متنوع‌تر باشد می‌توان انتظار داشت که مخاطرات پیش روی سهامداران کاهش یابد.
با این حال یکی از معدود ریسک‌هایی که در تمامی بازارها وجود دارد و ناشی از آزادی فردی سرمایه‌گذاران است، ریسک استفاده از وام یا اهرم است که می‌تواند به‌طور جدی دارایی سرمایه‌گذاران را به خطر بیندازد. از این رو ارتقای سواد مالی فعالان بازار و تعمیق دید آنها نسبت به ریسک‌های پیش رو یکی از مهم‌ترین راهکارها برای حفظ سرمایه فعالان و اعتماد بلندمدت نسبت به بازار سرمایه است.
ناآگاهی؛ پاشنه آشیل بازار سهام
در ایران نیز طی سال‌های گذشته شاهد آن بوده‌ایم که ابزارهای موجود در بازار سهام از افزایش چشمگیری برخوردار بوده است و توجه تصمیم‌گیران حوزه مربوطه به رشد چشمگیر نهادهای فعال در بازار منتهی شده است. با این حال آنچه به نظر می‌رسد در بهره‌برداری از این فرصت‌ها مانع ایجاد کرده، نبود آشنایی لازم با ظرفیت‌های بازار سرمایه است. با اینکه در سال‌های اخیر شاهد به‌روز شدن بازار از لحاظ ظرفیت‌های عملیاتی بوده‌ایم با این حال عواملی همچون رشد چشمگیر کدهای فعال که در معاملات مستقیما اقدام به خرید و فروش سهام می‌کنند نشان از آن دارد که ظرفیت بالای صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سبدگردانی‌ها از سوی مخاطبان اصلی بازار نادیده گرفته شده است. همین نادیده گرفتن‌ها باعث شده تا در نبود سواد مالی مناسب و هجوم نقدینگی به بازار از سوی نوحقیقی‌ها شاهد بروز رفتارهای هیجانی بسیار در یک سال و نیم اخیر باشیم. با نگاهی به حرکات شاخص کل می‌توان دریافت که در طول مدت یاد شده غلبه سرمایه‌گذاران خرد بر حقوقی‌های بازار تاکنون سه افت هیجانی را به نماگر اصلی بورس تحمیل کرده است. اگرچه هر کدام از این ریزش‌های تند و تیز از عوامل درونی و بیرونی متعددی سرچشمه می‌گرفته است، با این حال آنچه در هر سه مورد آن از سوی تحلیلگران مشترک ارزیابی شده، بروز هیجان فروش در مواجهه با قرمزپوشی قیمت‌ها است که خود از فقدان آموزش و سواد مالی ناشی می‌شود. اگر فرض را بر این بگذاریم که دلیل بی‌توجهی عموم مردم به بسترهای سرمایه‌گذاری مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سبدگردان‌ها نبود اعتماد است، باید به خاطر داشت که وظیفه اصلی ایجاد اعتماد در این سال‌ها بر دوش متولی بازار سرمایه یعنی سازمان بورس بوده است.
حمایت از بازار به چه قیمتی؟
در روزهای گذشته و با غلبه هیجان فروش و میل به خروج سرمایه از بورس تهران شاهد آن بودیم که مدیران این سازمان به منظور حمایت از بازار دامنه نوسان قیمت‌ها را کاهش دادند. به منظور تداوم حمایت نیز روز جمعه جلسه شورای عالی بورس تشکیل شد که خروجی آن ضمن تمجید از اقدامات اینچنینی یک مساله دیگر نیز بود. در این جلسه فرهاد حنیفی، معاونت نظارت بانک مرکزی خبر از وام دهی بانک‌ها به سرمایه‌گذاران در آینده نزدیک داد. بنا بر آنچه محسن خدابخش، مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس نیز مطرح کرد هدف از این کار تداوم رونق بازار سرمایه است. اما در این جا سوالی که پیش می‌آید این است که حمایت به چه قیمتی باید انجام شود؟ در حالی که در یک سال و نیم گذشته بازار رشد قابل توجهی را شاهد بوده آیا تزریق ریسک اهرمی آن هم به سرمایه‌گذارانی که بهره اندکی از سواد مالی دارند کار درستی است؟به همین منظور «تعادل» به گفت‌وگو با کارشناسان بازار سرمایه پرداخت و نظر آنها را در این زمینه جویا شد. در این راستا حمید میرمعینی از موضع حمایت از این کار برآمد و کلیت آن را مثبت ارزیابی کرد.این کارشناس بازار سرمایه گفت: من با این کار بسیار موافقم چراکه به تقویت سرمایه‌گذاری منتهی می‌شود. بانک‌ها منابع بسیاری دارند که قانونا نمی‌توانند آن را در جهت سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه به مصرف برسانند. این در حالی است که اعطای این منابع در غالب تسهیلات می‌تواند به رونق بازار سرمایه بینجامد. آنچه بدون شک در این میان مهم خواهد بود تقویت بازار اولیه و نقش موثر تسهیلات اعطایی برای شرکت در افزایش سرمایه‌ها خواهد بود.
هر کسی مسوول انتخاب خود است
وی با اشاره به نقش مهم دیدگاه سرمایه‌گذاران در به کارگیری این پول گفت: مسلما این منابع توسط سرمایه‌گذاران و با صلاحدید آنها به مصرف خواهد رسید. از این رو این خود سرمایه‌گذاران هستند که مسوولیت سرمایه‌گذاری و عواقب آن را به عهده خواهند داشت. این مساله می‌تواند به ارتقای سطح تحلیل در بازار سرمایه بینجامد.
میرمعینی ادامه داد: به نظر من نمی‌توان سرمایه‌گذاران را به این بهانه که وجود ریسک ناشی از اهرم می‌تواند به از دست رفتن سرمایه منتهی شود، از وجود منابع مازاد بانک‌ها محروم کرد. به نظر نمی‌آید که حذف شیوه‌های تامین نقدینگی برای سرمایه‌گذاران به این دلیل که بخشی از بازار از سواد مالی لازم برخوردار نیست کار درستی باشد.
ابزاری مناسب در شرایط رکودی
این کارشناس بازار سرمایه ادامه داد: البته باید به خاطر داشت که در شرایط فعلی بازار نیازی به نقدینگی مضاعف ندارد و هم‌اکنون با سرریز نقدینگی مواجه هستیم. اما به نظر می‌آید که در مواقعی که بازار با رکود ناشی از نبود نقدینگی مواجه است، اعتباردهی به سرمایه‌گذاران بتواند بهبود وضعیت بازار را به دنبال داشته باشد. میرمعینی افزود: بهتر است در شرایط فعلی که بازار در مسیر رونق قرار دارد، میزان عرضه‌های اولیه افزایش یابد و آن شرکت‌هایی که نیازمند افزایش سرمایه از محل آورده نقدی هستند، به این مهم مبادرت کنند. با این حال دیگر کارشناس بازار سرمایه یعنی میثم رادپور نظر دیگری داشت و با انجام اعتباردهی بانک‌ها برای خرید سهام چندان موافق نبود. وی در مورد افزایش ریسک سرمایه‌گذاران گفت: به نظر نمی‌آید که در شرایط فعلی وام‌دهی به سرمایه‌گذاران برای خرید سهام کاری مناسب باشد. این کارشناس بازار در خصوص زمان‌بندی رونمایی از چنین حمایتی گفت: برای من مشخص نیست که این نوع تصمیمات چرا در شرایط فعلی اتخاذ می‌شود. چرا باید در زمانی پای بانک مرکزی و شبکه بانکی به حمایت از بازار سهام باز شود که طی دو سال گذشته بازار با رشد چشمگیری روبه‌رو بوده است و شاخص از محدوده 100 هزار واحدی به محدوده 380 هزار واحد رسیده است. چرا در چنین شرایطی باید بازار را در جهت رشد قیمت‌ها تحریک کرد؟وی ادامه داد: این امر ممکن است ضمن افزایش ریسک بازار به از بین رفتن اعتماد عمومی به بازار سرمایه منجر شود. باید توجه داشت که در شرایطی مانند وضعیت کنونی تزریق نقدینگی بیشتر به بازار نه تنها به رونق خرید منجر می‌شود بلکه ممکن است صف‌های فروش را نیز بیش از پیش سنگین کند. بنا بر این نه تنها ریسک اهرم به بازار سرمایه تحمیل می‌شود بلکه با قفل شدن سهام در صف‌های خرید یا فروش می‌تواند به افزایش ریسک نقدشوندگی منتهی شود.وی در پاسخ به این سوال که آیا در شرایط فعلی که کارگزاریها نیز اقدام به تخصیص اعتبار به متقاضیان می‌کنند وجود فعالیت موازی از سوی بانک‌ها ضروری است یا خیر گفت: اعتباردهی تاکنون از سوی کارگزاریها نیز انجام می‌شده است. حتی اگر نیاز به افزایش اعتبار در بازار سرمایه باشد، به نظر می‌آید کارگزاریها بهتر از سایرین از انجام آن برخواهند آمد. چرا که آنها به خوبی از وضعیت مشتری آگاه هستند و می‌توانند در صورت افزایش ریسک اعتبارگیرنده آن را با محدود کردن جریان اعتبار کاهش دهند. وی در پایان گفت: اگر تدابیر لازم برای کنترل ریسک انجام نشود، ممکن است متقاضیان اعتبار که اشخاص حقیقی و اغلب ناآگاه نیز در میان آنها کم نیستند وارد معاملات پر ریسک سهم‌های حبابی شوند و از این طریق ریسک نکول را نیز افزایش دهند.
