گروه بانک و بیمه| محسن شمشیری|
با اتخاذ سیاست‌های جدید بانک مرکزی و مصوبات ستاد هماهنگی اقتصادی و سران قوا، اقداماتی از جمله جمع‌آوری چکهای تضمینی به مبلغ 8 هزار میلیارد تومان و کاهش سقف تراکنش هر کارت بانکی به 50 میلیون تومان در دستور کار قرار گرفت که باعث کاهش تعداد مبادله و وصولی چک عادی و چک رمزدار در شش ماه اخیر شده و تعداد وصولی چکهای عادی از مرداد تا آذر 97، 34- درصد و مبلغ آن 20- درصد و تعداد چکهای رمزدار 22- درصد کاهش داشته است. به گزارش «تعادل»، آمار تعداد و مبلغ چکهای مبادله شده، وصول شده، برگشتی و چک رمزدار در یک سال اخیر و از آذر 96 تا آذر 97 نشان می‌دهد که اگرچه از نظر تعداد مبلغ وصولی و برگشتی چک‌ها از آذر 96 تا مرداد 97 تقریبا روندی با ثبات وبا تغییرات حاکم بوده، اما از مرداد 97 به دنبال سیاست‌های جدید و اقدامات محدود‌کننده و کنترلی بانک مرکزی، از تعداد چکهای عادی و رمزدار، وصولی، مبادله شده و برگشتی کاسته شده و کل تعداد چکهای وصولی کاهش 35.5 درصدی داشته و از 10.3 میلیون برگ چک در مرداد به 6.64 میلیون چک در آذر 97 رسیده که نشان‌دهنده تغییر بزرگی در تعداد وصولی چک‌ها در بانک‌هاست. این موضوع نشان می‌دهد که کاهش نقش چک در مبادلات بانکی، تنها متاثر از رشد بانکداری الکترونیک نبوده بلکه عوامل موثر بر کاهش تعداد مبادلات، وصولی و برگشتی چک در پنج ماه اخیر علاوه بر رشد بانکداری الکترونیک، متاثر از جمع‌آوری چکهای تضمینی، کاهش سقف تراکنش بانکی، کنترل و محدودیت‌های بازار ارز و سایر اقدامات بانک مرکزی در فاصله مرداد تا آذر 97 بوده است زیرا تا مرداد 97 روند تعداد و مبلغ وصولی و برگشتی چک‌ها تقریبا روندی با ثبات داشته اما از مرداد تا آذر هر ماه با کاهش زیاد مواجه شده است. البته در کاهش تعداد وصولی چک‌ها، می‌توان اثر تحریم، رکود بخش‌های اقتصادی، رشد بانکداری الکترونیک، سیستم یکپارچه وصول چک در سراسر کشور که جایگزین چک بانک‌های مختلف شده را نیز موثر دانست اما این تغییر بزرگ در شش ماه اخیر، تا حدود زیادی متاثر از سیاست‌های بانک مرکزی در بازار چکهای تضمینی، تراکنش‌های بانکی، بازار ارز و صرافی‌ها و... بوده که در مجموع مبادله چک را کاهش داده و نشان می‌دهد که اثر سیاست‌های کنترلی بانک مرکزی در این دوره موثر بوده است. البته از سوی دیگر، میزان مبلغ چکهای وصول شده رمزدار 26 درصد افزایش داشته و مبلغ چک وصولی عادی حدود 19 درصد کاهش داشته و وصولی کل چکهای رمزدار و عادی در مجموع از 3172 هزار میلیارد ریال در مرداد 97 به 3589 هزار میلیارد ریال در آذر 97 رسیده و 13 درصد رشد کرده که تقریبا نزدیک به نرخ تورم شش ماه اخیر است.
کاهش وصولی و برگشتی ها
به دنبال کاهش تعداد وصولی چک‌ها و مبلغ چکهای عادی، تعداد چکهای مبادله شده نیز از 9.1 میلیون در مرداد به 5.7 میلیون رسیده و 38- درصد کمتر شده است. مبلغ مبادله چک مبادله شده عادی نیز از 833 به 637 هزار میلیارد رسیده و 24- درصد کمتر شده است.
وصول چکهای عادی نیز از مرداد تا آذر 97 به دنبال سیاست‌های جدید بانک مرکزی، از نظر تعداد 34- درصد و از نظر مبلغ 20- درصد کاهش داشته است و در یک سال آذر 96 تا آذر 97 نیز تعداد وصولی چک عادی 35- درصد کاهش داشته است از سوی دیگر، تعداد چکهای برگشتی نیز از 1.2 میلیون به 584 هزار رسیده که 51- درصد کمتر شده است. مبلغ چکهای برگشتی نیز از 130 به 68 هزار میلیارد ریال رسیده و 48- درصد در فاصله مرداد تا آذر 97 کمتر شده است. در مورد برگشتی‌ها، احتمالا سیاست یکپارچه‌سازی چک‌ها با عنوان صیاد که چکهای بانک‌ها را حذف و چک صیاد بانک مرکزی را جایگزین کرده و همچنین سیستم چکاوک و اعلام موجودی، سابقه حساب و... نیز موثر بوده و باعث کاهش تعداد برگشتی‌ها شده اما در عین حال کاهش تعداد وصولی‌ها نشان‌دهنده اثر فضای کسب وکار و رکود، و سیاست‌های کنترلی بانک مرکزی در این مدت است که با کاهش تعداد وصولی، تاحدودی کاهش تعداد برگشتی‌ها را نیز موجب شده است.
اثر سیاست چک صیادی و یکپارچه‌سازی چک‌ها بر کاهش برگشتی
نسبت تعداد برگشتی به مبادله شده نیز از 13.2 در مرداد به 10.2 درصد در آذر 97 و نسبت مبلغ برگشتی به مبادله شده نیز از 15.6 درصد در مرداد به 10.6 درصد در آذر 97 رسیده که نشان‌دهنده اثر اجرای سیاست چک صیادی است.
کاهش تعداد چک رمزدار
وصولی چک رمزدار نسبت به مرداد 97 از نظر تعداد کاهش یافته و نشان می‌دهد که سیاست جمع‌آوری چکهای تضمینی در شش ماه اخیر اثر گذار بوده و تعداد چک رمزدار را از 1.2 میلیون به 939 هزار کاهش داده است. اما مبلغ چک رمزدار همچنان افزایش یافته و بار اصلی مبادله پول در بازار بانکی عملا روی دوش چکهای رمزدار بوده است. اگرچه تعداد چک رمزدار وصولی در آذر 97 نسبت به مرداد 97 نزدیک به 22 درصد کاهش یافته اما از نظر مبلغ معادل 26 درصد رشد کرده است و میانگین هر چک رمزدار از حدود 195 میلیون در مرداد 97 به 314 میلیون تومان در آذر 97 افزایش داشته و میانگین مبلغ هر چک رمزدار 60 درصد رشد کرده است
سهم 83 درصدی مبلغ رمزدار
کاهش مبلغ وصولی چک و مبلغ برگشتی‌ها، در کنار سهم بالای 83 درصدی چک رمزدار از وصولی چک‌ها نشان‌دهنده تغییر شرایط کسب وکار در بازار، سیاست‌های جدید بانک مرکزی در سقف تراکنش و چک تضمینی و اثر آنها بر کاهش مبادلات بانکی و پولی است
به عقیده کارشناسان، این موضوع نشان‌دهنده اثر رکود و تغییر شرایط کسب وکار، رشد نرخ ارز و افزایش قیمت‌ها بر مبادله چک و برگشتی‌ها و همچنین اثر سیاست‌های جدید بانک مرکزی، مبنی بر کاهش سقف مبلغ تراکنش‌های بانکی، کاهش تعداد چکهای رمزدار و تضمین شده بانکی و افزایش عمق بانکداری الکترونیک در مبادلات پولی و بانکی است که از سهم چک‌ها در مبادلات کاسته است.
سهم چکهای رمزدار از کل وصولی چک نیز معادل 14 درصد تعداد و 83 درصد مبلغ چک وصولی بوده است و سهم چکهای عادی با وجود سهم 86 درصدی از تعداد، تنها 17 درصد مبلغ وصولی بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که سهم چکهای رمزدار از کل وصولی چک به خاطر جلب اعتماد مردم و شرایط رکود کسب وکارها، روبه افزایش گذاشته است
برخی صاحب نظران معتقدند که اگرچه سیاست‌های بانک مرکزی برای مهار نقدینگی و مقابله با پولشویی و ساماندهی بازار پول و بانکداری کشور لازم است و کاهش مبلغ وصولی چک عادی و مبلغ برگشتی‌ها، در کنار سهم بالای 83 درصدی چک رمزدار از وصولی چک‌ها نشان‌دهنده تغییر شرایط کسب وکار در بازار، سیاست‌های جدید بانک مرکزی در سقف تراکنش و چک تضمینی و اثر آنها بر کاهش مبادلات بانکی و پولی است. اما باید توجه داشت که سیاست‌های کنترلی و محدود‌کننده نباید موجب رکود و کاهش مبادلات اقتصادی شود زیرا بعد از مدتی اثر منفی خود را نمایان خواهد کرد و موجب کاهش سرمایه‌گذاری، خرید وفروش، رشد قیمت برخی کالاها و کاهش رشد اقتصادی و... خواهد شد و حتی برخی خدمات و دلالی و خرید و فروش و واردات و توزیع و فروش کالاها را تحت تاثیر قرار خواهد داد. عده‌ای از کارشناسان نیز معتقدند که وقتی افراد احساس کنند که نمی‌توانند مبادلات بانکی و پولی انجام دهند یا دارایی خود را جابه‌جا کنند و تبدیل یا انتقال دهند، به دنبال راهکارهای دیگری خواهند رفت و به جای تراکنش بانکی ریالی یا مبادله چک تضمینی و رمزدار و... به دنبال تبدیل ریال به طلا و ارز و سایر دارایی‌ها خواهند رفت تا بتوانند راحت‌تر مبادلات پولی و دارایی خود را انجام دهند و این موضوع باعث انحراف از بازار پول و معاملات ریالی خواهد شد. لذا بانک مرکزی و نهادهای نظارتی و دولت باید اثر سیاست‌های اخیر بر مبادلات بانکی، کالا و بازارها را بررسی کنند و موثر بودن و مفید بودن آن را ارزیابی کنند تا حدود اثر مثبت کنترل و محدودیت‌های سقف تراکنش و چک تضمینی و... را بر بازار سنجیده و از موثر بودن آن بر کل اقتصاد، اشتغال، رشد، سرمایه‌گذاری و... اطمینان حاصل کنند.
چک های وصولی بر حسب عادی و رمزدار
در آذر ماه درکل کشور حدود 6.64 میلیون فقره چک وصول شد کـه از ایـن تعـداد حدود 5.2میلیون فقره عادی و حدود 939 هزار فقره رمزدار بوده است. 86 درصد از کل تعداد چکهای وصولی، عادی و 14درصد رمزدار بوده است . همچنین حدود 3589 هزار میلیـارد ریـال چـک وصـول شد کـه بالغ بر 568 هزار میلیارد ریال چک عادی و بالغ بر ٢٩52 هزار میلیارد ریال چک رمزدار بوده است.
به عبارتی 86 درصد از کل تعداد چکهای وصولی عادی و 14درصد رمزدار بوده اما 17 درصـد از کـل ارزش چـک‌های وصـولی عـادی و 87 درصـد رمـزدار بوده است
تحولات گسترده نقش چک در سال‌های 97- 1395
مقایسه آمارهای وصولی و برگشتی چک نشان می‌دهد که در سال‌های 95 تا 97، پدیده کاهش تعداد مبادله چک و برگشتی آن رخ داده است و سهم چک در مبادلات پولی و بانکی متاثر از پدیده رشد بانکداری الکترونیک و تراکنش‌های بانکی، رکود تورمی، تحریم‌های اقتصادی و... کاهش یافته و سهم تراکنش‌های بانکی و چک رمزدار افزایش یافته است. البته از مرداد 97 تاکنون، دو پدیده دیگر یعنی کاهش سقف مبلغ تراکنش هر کارت بانکی و همچنین جمع‌آوری چکهای تضمینی در حال گردش، باعث کاهش تعداد و مبلغ تراکنش بانکی وچک تضمینی نیز شده است. علاوه بر رشد نقش چک رمزدار، نقش تراکنش‌های بانکی نیز بیش از چک قابل توجه است و به تدریج چک رمزدار و تراکنش بانکی جایگزین چک عادی شده و این تغییرات حتی ماه به ماه نیز قابل توجه بوده است. بطوری که از آبان تا آذر نیز تغییرات قابل توجهی ایجاد شده و نشان‌دهنده کاهش مبادله و برگشتی و وصولی چک در آذر ماه نسبت به آبان ماه بوده است. به‌طوری که حدود 7 میلیون و 200 هزار عدد چک به ارزش حدود 713 هزار میلیارد ریال در آبان 1397 در کل کشور مبادله شد که نسبت به ماه قبل از نظر تعداد و مبلغ به ترتیب 19.8 درصد 23.8 درصد کاهش نشان می‌دهد و بالغ بر 869 هزار چک به ارزش بیش از 93 هزار میلیارد ریال در آبان ماه 1397 در کل کشور برگشت خورد که نسبت به ماه قبل از نظر تعداد و مبلغ به ترتیب 25.2 درصد و 36.9 درصد کاهش یافته است.
اما در آذر ماه 5.7 میلیون چک به مبلغ 637 هزار میلیارد ریال مبادله شده که نسبت به آبان 97 به میزان 19.8 درصد از نظر تعداد و 10.7 درصد از نظر مبلغ کاهش نشان می‌دهد. در آذرماه در استان تهران حدود 2 میلیون فقره چک به ارزشی بالغ بر ٣٥١ هـزار میلیارد ریال مبادله شد و 52.3 درصد درصد از تعداد چکهای مبادله‌ای کل کشـور در سـه اسـتان تهـران، اصـفهان و خراسـان رضـوی مبادلـه شده اسـت کـه بـه ترتیـب بـا 34.5 درصـد، 9.4 درصـد و 8.4 درصد بیشترین سهم را در مقایسه با سایر استان‌ها دارا بوده‌اند. همچنــین ٦٦ درصــد از ارزش چــک‌هــای فــوق در ســه اســتان تهــران 55 خراسان رضوی 5.7 و اصفهان (٥/٥ درصد) مبادله شده اسـت کـه بیشـترین سـهم را در مقایسه با سایر استان‌ها دارا بوده‌اند. این در حالی است که در اوایل سال 96 یعنی اردیبهشت سال 96 حدود 9.6میلیون فقره چک به مبلغ حدود ۵۹هزار میلیارد تومان مبادله شده واین رقم از نظر تعداد حدود 28.9 و از نظر مبلغ تا 55.5درصد افزایش یافته و نزدیک به 1.5میلیون فقره آن بالغ بر ۱۳هزار میلیارد تومان برگشت خورد که در مقایسه با سال قبل نشان‌دهنده رشد ۳۶درصد تعداد و رشد 62.7درصدی مبلغ چکهای برگشتی است. چکهای وصولی در اردیبهشت حدود 8.1میلیون فقره بوده که تا ۲۷درصد رشد دارد. از سوی دیگر مبلغ چکهای وصولی با رشد ۵۳درصدی نسبت به ماه قبل به ۴۶هزار میلیارد تومان رسیده است. در مجموع در اردیبهشت‌ماه در کل کشور 84.3درصد از کل تعداد چکهای مبادله‌یی و 78.1درصد از کل مبلغ آن وصول شده است در آذر ماه ١٣٩٧، درکل کشور حدود 5.2 میلیون فقره چـک بـه ارزشـی بـالغ بـر ٥٦٨ هـزار میلیارد ریال وصول شد که نسبت به ماه قبل از نظر تعداد و مبلغ به ترتیـب 18 درصـد و 8.2 درصـد کاهش نشان می‌دهد درکل کشور 89.8 درصد از کل تعداد چک های مبادله‌ای و 89.3 درصـد از کل مبلغ چکهای مبادله‌ای وصول شد. در اســتان تهــران حــدود 1.8 میلیــون فقــره چــک بــه ارزشــی حــدود ٣١٦ هزار میلیارد ریال وصول واز نظر تعداد 90.3 درصد و از نظـر ارزش 90 درصـد از کل مبلغ چکهای مبادله‌ای وصول شده است.
