عملیات بازار باز باید سود محور باشد نه ارز محور
گروه بانک وبیمه| احسان شمشیری|
به تازگی عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی با تاکید بر کنترل نقدینگی به عنوان عامل بنیادی تعیین نرخ سود بانکی و عملکرد بانک‌ها، التهاب بازار ارز و طلا، نقدینگی سرگردان، و عملکرد صاحبان پول و رفتار سوداگرانه و سفته بازی در بازار اعلام کرد: برای اولین بار پس از انقلاب، عملیات بازار باز را به عنوان یکی از ابزارهای اثرگذار در کنترل نقدینگی در بانک مرکزی اجرا می‌کنیم.
به گزارش تعادل، همتی همچنین در رابطه با مدیریت بازار ارز نیز تاکید کرد که دولت اقتدار کافی برای اجرای سیاست آزادسازی بازار ارز و مدیریت آن را دارد تا پیش از اعمال این تحریم‌ها بازار ارز را باز کند زیرا شناخت کافی از شرایط اقتصادی و بازارها وجود دارد. براین اساس، خرید و فروش ارز توسط صرافی‌ها مجاز است و برای نیازهای مشخص صرافی‌ها آزاد هستند. البته صرافی‌ها فقط نیازهای خاص مثلا زیر ۱۰ هزار دلار را تامین می‌کنند و عملکرد صرافی‌ها مدیریت خواهد شد. صرافی‌ها با بازار ثانویه در ارتباط هستند . نرخ میانگین ارز صرافی‌ها و معاملات در سیستم سنا منتشر شده و از آنجایی که نرخ ارز در بازار نقد همیشه با بازار حواله اختلاف‌هایی دارد در شبکه نیما نرخ حواله مشخص میشود و نرخ متوسط این دو سامانه نیما و سنا نرخ مرجع برای نرخ‌گذاری و معاملات است.
براین اساس به نظر می‌رسد که از طریق مدیریت بازار ارز و همچنین مدیریت نقدینگی از طریق عملیات بازار باز، میزان عرضه و تقاضا و التهاب‌های بازار ارز و طلا و نرخ سود و همچنین فعالیت موسسات مالی و اعتباری تاحدودی کنترل خواهد شد. اما در عین حال ابزارهایی مانند بازار باز با چالش‌ها و اختلاف نظر و سلیقه‌هایی از ابتدای انقلاب اسلامی مواجه بوده است و برخی ابزارها و سیاست‌ها به دلیل ابهاماتی که در رابطه با نرخ بهره و ربا و... وجود دارد باید به گونه‌ای اجرایی شود که همراه با تعاریف مشارکت و غیر ربوی همراه باشد.
در نظام بانکداری متعارف، بانک‌های مرکزی برای مداخله غیرمستقیم در بازار پول در حالت کلی از سه ابزار نسبت سپرده قانونی، نرخ تنزیل و عملیات بازار باز استفاده می‌کنند؛ در حالی که تاثیرگذاری این ابزارها بر متغیرهای حجم پول و نرخ بهره بازار قطعی است، ولی در طی زمان، اهمیت آنها در سیاست‌گذاری پولی، فراز و فرودهایی داشته است. در حال حاضر مهم‌ترین ابزاری که در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به منظور سیاست‌گذاری پولی استفاده میشود، عملیات بازار باز است که در کنار ابزارهای کنترلی دیگر نظیر سپرده قانونی، سقف اعتباری، نرخ تنزیل و... در کنترل و مدیریت حجم پول، جذب سپرده‌ها و نقدینگی موثر است.
برخی کارشناسان با اشاره به اینکه در کوتاه‌مدت امکان تشکیل بازار سازمان یافته در رابطه با صکوک دولتی (بازار دیون با کیفیت) در نظام پولی کشور فراهم نیست، پیشنهاد می‌کنند بانک مرکزی به صورت موقت، صکوک بیع دین و اجاره برای عملیات بازار باز را انتشار دهد.زیرا این اوراق می‌تواند جایگزین یا مکمل اوراق مشارکت بانک مرکزی به حساب آید.
طراحی و استفاده از انواع مختلف صکوک دولت و بانک مرکزی در میان مدت، می‌تواند به توسعه بازار بدهی‌های کوتاه‌مدت منطبق با شریعت (بازار پول) کمک شایانی کند.
عملیات بازار باز در اکثر کشورهای پیشرفته که دارای بازارهای ثانویه ساختاریافته در رابطه با اوراق بهادار دولتی می‌باشند، از طریق ورود و خروج بانک مرکزی در این بازار صورت می‌پذیرد اما در چارچوب فقه اسلامی و بر اساس قانون عملیات بانکی بدون ربا، امکان استفاد کامل از الگوی متعارف عملیات بازار باز توسط بانک مرکزی وجود نداشته و لازم است تعدیل‌هایی در الگوی متعارف اعمال شود.
در واقع زمانی‌که اقتصاد به جهت عرضه کم پول با نرخ بهره بالا رو به رو است و موسسه‌های تولیدی و تجاری با کمبود نقدینگی مواجه هستند، بانک مرکزی به خرید اوراق بهادار از مردم می‌پردازد و به این وسیله، پایه پولی و نقدینگی را افزایش می‌دهد.
عملیات بازار باز از منظر عملیاتی، مهم‌ترین جزو سیاست‌گذاری پولی و بانکداری مرکزی نوین به حساب می‌آید. ماهیت عملیات بازار باز را می‌توان مدیریت ذخایر بانک مرکزی در بازار پول در نظر گرفت. به عبارت دیگر، بانک مرکزی به دلیل حق قانونی به نام حق‌الضرب به صورت انحصاری و نامحدود امکان انتشار پول پرقدرت را در اختیار دارد که منبع ذخایر بانک مرکزی را شکل می‌دهد. تجربه استفاده از اوراق مشارکت بانک مرکزی در ایران نشان می‌دهد که صرفا آن دسته از اوراق بهادار می‌توانند مبنای عملیات بازار باز واقع شوند که از ویژگی‌های خاص چون حداقل ریسک، دوره زمانی کوتاه‌مدت، نرخ بهره مشخص و قابلیت بلوکه نمودن منابع برخوردار باشند.
در کشورهای توسعه یافته که معمولا بازار ثانویه ساختار یافته بر روی اوراق بهادار دولتی دارند، معمولا بانک مرکزی با ورود در این بازار به عملیات بازار باز می‌پردازد. اما در کشورهای در حال توسعه که معمولا فاقد چنین بازارهایی می‌باشند، بانک مرکزی ناگزیر به انتشار مستقیم اوراق بهادار بانک مرکزی جهت سیاست‌گذاری پولی است. همچنین استفاده از هر کدام از دو شیوه (اوراق بهادار دولت یا بانک مرکزی) جهت عملیات بازار باز نقاط قوت‌و‌ضعف مخصوص به خود دارد. اما اگر شرایط بازارهای ثانویه اوراق بهادار دولتی به گونه‌ای باشد که نیازهای بانک مرکزی جهت سیاست‌گذاری پولی را برطرف می‌کند، عملا دلیلی برای انتشار مستقیم اوراق توسط بانک مرکزی وجود نخواهد داشت.
اوراق مشارکت بانک مرکزی که تاکنون به عنوان تنها ابزار عملیات بازار باز توسط بانک مرکزی کشور اجرا شده است با ماهیت این عملیات سازگاری ندارد. چرا که عقد مشارکت ذاتا با مخاطره همراه است و دوره زمانی مشارکت معمولا کوتاه‌مدت نیست، امکان تعیین نرخ سود به صورت قطعی و از پیش تعیین شده وجود ندارد و نهایتا بانک مرکزی نمی‌تواند منابع جمع‌آوری شده را بلوکه کند. بنابراین، حرکت به سمت ابزارهای جایگزین اوراق مشارکت ضروری است.از سوی دیگر عملیات بازار ارز و اوراق قرضه و نرخ سود ثابت و غیرمشارکتی با ابهام ربوی بودن مواجه است و مخالفانی دارد و از سوی دیگر، این پرسش اساسی مطرح است که در شرایط کنونی که عده‌ای سعی دارند پول خود را در حساب کوتاه‌مدت حفظ کنند تا ارز و طلا خریداری کنند آیا عملیات بازار باز و اوراق مشارکت با نرخ مشخص و قطعی از اقبال کافی همراه خواهد بود و مردم به سمت خرید اوراق مشارکت مثلا بانرخ 20 درصد خواهند رفت یا خیر؟
این‌ها چالش‌هایی است که در اجرای این سیاست باید بانک مرکزی به آن توجه کند تا بتواند بخشی از نقدینگی را کنترل کند و از حرکت سرگردان نقدینگی در بازارها جلوگیری کند.
عملیات بازار باز (Open market operation) به خرید و فروشِ اوراق قرضه دولتی در بازار آزاد، برای گسترش یا انقباض میزان پول در سیستم بانکی گفته میشود، که توسط بانک‌های مرکزی کشورها انجام میشود. خریداران به سیستم بانکی پول تزریق می‌کنند و رشد اقتصادی را افزایش می‌دهند
عملیات بازار باز از ابزارهای اصلی در سیاست‌های پولی یک کشور است. نرخ تنزیل و ذخیره لازم نیز ابزارهای دیگر هستند و مثلا هدف خزانه‌داری فدرال امریکا در استفاده از این تکنیک، تنظیم نرخ منابع فدرال است. نرخی که بر اساس آن بانک‌ها از یکدیگر قرض می‌گیرند. عملیات بازار باز می‌تواند اهداف متفاوتی را دنبال کند.
در بسیاری کشورها مهم‌ترین وظیفه بانک مرکزی کنترل نرخ تورم است که این کنترل از طریق عملیات بازار باز صورت می‌گیرد در کشورهایی که نرخ برابری ارز را کنترل می‌کنند، عملیات بازار باز با هدف کنترل نرخ ارز صورت می‌گیرد.
بانک مرکزی ابزاری برای کنترل بازار ندارد
دکتر کامران ندری کارشناس اقتصادی، در گفت‌وگو با خبرنگار تعادل در این رابطه گفت: اصول عملیات بازار باز را برای مواردی چون بازار ارز به کار نمی‌برند و اساسا عملیات بازار باز برای کنترل بازار پول و اثرگذاری بر نرخ سود و طرح‌های عمرانی و ایجاد رونق یا خروج از رکود و تورم به کار گرفته میشود که دولت اقدام به فروش یا خرید اوراق متناسب با شرایط می‌کند. وی اضافه کرد: بانک‌های مرکزی در دنیا با عرضه اوراق خزانه و دیگر ابزارهای مالی در عملیات بازار باز اقدام به کنترل نرخ بهره کرده و آن را مدیریت می‌کنند و بطور کلی ما تا کنون عملیات بازار باز نداشته‌ایم و به نظر نمی‌رسد اصطلاح عملیات بازار باز در حوزه ارز قابل اجرا باشد و احتمالا منظور رییس کل جدید بانک مرکزی خرید و فروش اوراق مشتقه ارزی است تا از این طریق بتواند بازار ارز را کنترل کند.
ندری تصریح کرد: از آن جایی که بانک مرکزی امکان خلق پول دارد در نظام‌های مالی دنیا اجازه نمی‌دهند تا بانک مرکزی پول پرقدرت خلق کند و قاعدتا در عملیات بازار باز دارایی‌های مالی عرضه می‌شوند که نقد شوندگی بالایی داشته باشند و امکان نکول در آن پایین باشد.
دکتر ندری ادامه داد: در ایران به هر دلیلی مسوولیت بازار ارز به بانک مرکزی سپرده شده است و بانک مرکزی با خرید و فروش و عرضه ارز اقدام به کنترل بازار می‌کند.
وی تصریح کرد: عملیات بازار باز بیشتر برای مدیریت نرخ بهره استفاده میشود و مهم‌ترین دلیل که تاکنون از عملیات بازار باز در کشور استفاده نشده است عدم وجود زیرساخت‌های لازم در بازار پول است زیرا بازار پول ساز وکار مخصوص خود را دارد که متاسفانه هنوز در ایران موفق به ایجاد آن نشده ایم.
ندری گفت: در کشورهای توسعه یافته محور اقتصاد و تصمیم‌گیری‌ها نرخ بهره است اما در ایران نرخ ارز بیشتر مورد توجه است و از آنجایی که در ایران نرخ بهره دستوری تعیین میشود بنابراین بر روی دیگر متغیرهای اصلی اقتصاد اثر مستقیم می‌گذارد.
وی افزود: کشورهای توسعه یافته ساختار اقتصادشان متفاوت است و ضرورت دارد ما هم متناسب با پیشرفت‌های بازار پول در دنیا تغییراتی در بازار پول و سرمایه خود ایجاد کنیم زیرا بازار مالی ما تنها به بازار سرمایه منتهی میشود و بطور کلی بازار مالی بسیار ضعیف است البته با روی کار آمدن دولت یازدهم بحث عملیات بازار باز در کشور مطرح شد و اوراقی مانند اوراق خزانه و اوراق بدهی در سطح محدودی عرضه شد.
وی تشریح کرد: بانک مرکزی ابزاری برای کنترل بازار ندارد و فقها و علمای دینی نیز تلقی و برداشتی از ربا و نرخ بهره دارندکه ممکن است به هر اوراق و هر نوع روشی اجازه اجرا داده نشود. زیرا در نظام بانکی ایران عملیات بانکی بدون ربا تعریف نشده و ممکن است که اجرای برخی روش‌ها با مشکل مواجه باشد.
متاسفانه از ابتدا تاکنون بحث ربا با نگاه سنتی دنبال شده است تفسیری که ارایه میشود سطحی است و ضرورت دارد نگاه ما تغییر کند نظام بانکی ما متفاوت از نظام‌های مالی دنیاست و ضرورت دارد نگاه سطحی نگر با نگاه ژرف نگر متناسب با مصادیق امروز تغییر کند البته عملیات بازار باز مغایرتی با فقه و مصادیق فقهی ندارد ولی اجرای آن زمانی مناسب است که بازار پول خوبی داشته باشیم و بخواهیم به آن عمق ببخشیم.
وی گفت: متاسفانه نرخ گذاری سود بانکی متناسب با شرایط روز نیست و این موضوع باعث شده تا سیستم مالی ما به خاطر مساله ربا با مشکلات ساختاری و ریشه‌ای بسیاری مواجه شود.
در ساده‌ترین حالت می‌توان عملیات بازار باز را خرید و فروش اوراق قرضه با کیفیت توسط بانک مرکزی با هدف تاثیرگذاری بر متغیرهایی مانند حجم پول و نرخ بهره بازار در نظر گرفت. در واقع سیاست‌گذاران پولی با خرید و فروش اوراق قرضه، سیاست‌های پولی انقباضی و انبساطی را به اجرا می‌گذارند و با این سیاست نمی‌توان تاثیر مستقیم و فوری بر بازار ارز را انتظار داشته باشیم بلکه به تدریج با اثرگذاری بر نرخ سود بانکی می‌توان انتظار داشت که بازار ارز نیز تاثیرپذیر باشد.
به این صورت که در شرایط رکودی، بانک مرکزی با خرید اوراق قرضه باعث میشود عرضه پول در اقتصاد افزایش یافته و نرخ بهره کاهش یابد (در سطح هدف قرار گیرد) . در مقابل در شرایط تورمی، فروش اوراق قرضه توسط بانک مرکزی، عرضه پول را در اقتصاد کاهش و نرخ بهره را افزایش می‌دهد.
در بانکداری مرکزی نوین و بر اساس چندین دهه تجربه کشورهای گوناگون، این مطلب به اثبات رسیده است که قابلیت عملیات بازار باز جهت زمینه‌سازی دستیابی به اهداف سیاستی، بیشتر از سایر روش‌ها است و به همین دلیل در حال حاضر، به صورت گسترده‌تری مورد استفاده واقع میشود. شاید به همین دلیل است که در حال حاضر تقریبا در تمامی کشورهایی که دارای چارچوب سیاست پولی هستند، از عملیات بازار باز استفاده میشود.
مزایای عملیات بازار باز
از مهم‌ترین ویژگی‌ها یا مزیت‌های عملیات بازار باز در مقابل سایر ابزارهای سیاست‌گذاری پولی این است که عملیات بازار باز بر اساس منطق بازار پیش می‌رود. به عبارت دیگر بانک مرکزی به جای آنکه به صورت دستوری و با اجبار، بانک‌ها را مجبور به رعایت نرخ‌های بهره هدف کند، خود با خرید و فروش اوراق قرضه، نرخ رایج بازار را به سمت نرخ بهره هدف هدایت می‌کند. در این عملیات ابتکار عمل (تعیین میزان و مدت عملیات) با بانک مرکزی است و نه بانک‌های طرف مقابل. این در حالی است که در سایر روش‌ها (مانند پنجره تنزیل)، شروع عملیات با بانک‌ها است و نه بانک مرکزی، سرعت این عملیات بیشتر از سایر روش‌ها بوده و تجربه نشان‌دهنده اثرگذاری بیشتر آن نیز است و همچنین قابلیت این ابزار در تامین اهداف مورد نظر بانک مرکزی، به ویژه جهت‌دهی به نرخ بهره بازار پول به سمت نرخ بهره هدف، بیشتر است.
با توجه به منافع مهم عملیات بازار باز، ضرورت دارد بانک مرکزی کشور تلاش کند تا با خرید و فروش اوراق بهادار و صکوک دولتی موجود در بازار مالی (مانند اخزا، سخاب، آجاد و غیره) جهت استفاده از این ابزار مهم سیاست‌گذاری پولی اقدام کند. در این رابطه برطرف کردن موانع قانونی یک ضرورت محسوب میشود.
