دونالد ترامپ رییس‌جمهوری ایالات متحده امریکا در اردیبهشت سال 97، در برابر دوربین‌ها قرار گرفت و خروج کشورش از توافق هسته‌ای ایران با شش کشور قدرتمند جهانی را اعلام کرد، خبری که هرچند در ابتدا به نظر می‌رسید با توجه به عدم اقبال جهانی با آن، در زمانی کوتاه شکست خواهد خورد اما با تهدیدهای مداوم دولت امریکا، فضا را برای همکاری‌های اقتصادی بین‌المللی با ایران بسیار تنگ کرد.
رییس‌جمهور جمهوری‌خواه امریکا از نخستین روزهای ورودش به کاخ سفید، ساز مخالف خود را علیه برجام کوک کرد و با مطرح کردن انتقاداتی شدید از دولت دموکرات باراک اوباما اعلام کرد که تن به اجرای توافق هسته‌ای با ایران نمی‌دهد.
ترامپ معتقد بود از سویی برجام باید به مساله دفاع موشکی ایران ورود کند و از سوی دیگر، در قراردادهای نهایی شده با ایران پس از توافق هسته‌ای، شرکت‌های امریکایی هیچ سهمی به دست نیاورده‌اند. ترامپ در ماه‌های ابتدایی آغاز به کار خود بارها تهدید کرد که از برجام خارج خواهد شد و باید توافقی جدید با ایران حاصل شود و در نهایت تصمیم خود را حدودا دو سال و نیم قبل رسما اجرایی کرد. در تصور ابتدایی ایجاد شده از تصمیم جدید ترامپ دو اشتباه محاسباتی وجود داشت، یک سوی آن دولت ایران قرار داشت و سوی دیگرش دولت امریکا. دولت ایران تصور می‌کرد که با توجه به اعلام حمایت کشورهای اروپایی از توافق هسته‌ای و انتقاد چین و روسیه از تصمیم دولت ترامپ، توافق هسته‌ای بدون حضور امریکا نیز اجرایی خواهد شد.
واکنش رسمی فدریکا موگیرینی مسوول وقت سیاست خارجه اروپا نسبت به تصمیم امریکا و اعلام چند باره حمایت کشورهای اروپایی از دوام این توافق، باعث شد به نظر برسد که ترامپ در این تصمیم تنها خواهد ماند.
در عمل اما با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از اقتصاد کشورهای اروپایی در اختیار بخش خصوصی این کشور است و این شرکت‌ها یا با اقتصاد امریکا همکاری مستقیم دارند یا از اجرایی شدن تحریم‌های جدید این کشور می‌ترسند، تمام وعده‌های کشورهای اروپایی بی‌فایده باقی ماند و ترامپ توانست، فشار حداکثری مدنظر خود بر اقتصاد ایران را وارد کند.
در سال‌های گذشته، درآمدهای نفتی ایران کاهش یافته، همکاری با بانک‌های بین‌المللی بسیار دشوار شده و قراردادهایی که در زمان برجام به امضا رسیده بودند، عملا تعلیق شده‌اند.
تصور غلط دولت ترامپ این بود که با آغاز فشارهای حداکثری، اقتصاد ایران فرو می‌پاشد و راه برای آغاز مذاکراتی جدید آنطور که مدنظر کاخ سفید است باز خواهد شد. در ماه‌های بعد از این تصمیم اما مشخص شد که این تصمیم ترامپ راه به جایی نخواهد برد. هرچند با شوک حاصل از تحریم‌ها، نرخ ارز در ایران افزایشی جدی یافت، دست دولت در دسترسی به منابع ارزی بسته شد و تحت تاثیر تلاطم‌های اقتصادی، فشار معیشتی بر مردم افزایش یافت اما هیچیک از این اتفاقات حتی ترامپ را به هدف اصلی خود در برپا کردن دوباره میز مذاکره نزدیک هم نکرد.
دو روی اقتصادی سال98
پس از آنکه در ماه‌های ابتدایی آغاز تحریم‌ها در سال 97، اقتصاد ایران تحت تاثیر مسائل واقعی و روانی تحریم، برخی بی‌نظمی‌ها و تلاطم‌ها را تجربه کرد که نتیجه آن افزایش نرخ تورم، منفی شدن رشد اقتصادی، افزایش نرخ بیکاری و بالا رفتن فشار بر زندگی مردم بود، در ماه‌های ابتدایی سال98 به نظر می‌رسید که شرایط به نظمی جدید رسیده است تا جایی که اسحاق جهانگیری معاون اول رییس‌جمهوری اعلام کرد که اقتصاد ایران در شرایط تحریمی جدید به نقطه تعادلی جدید رسیده است.
در ماه‌های ابتدایی سال 98، سرعت افزایش قیمت در بازارهایی مانند سکه، ارز، مسکن و خودرو کاهش یافته بود و با به ثمر رسیدن برخی طرح‌های دولت مانند افزایش صادرات غیرنفتی به نظر می‌رسید که نیاز به ارز لااقل در حد واردات کالاهای اساسی و اولیه، تامین خواهد شد.
این شرایط اما با تصمیم ناگهانی آبان ماه سال گذشته در افزایش نرخ بنزین تغییر کرد. اعتراضات مردمی و به دنبال قطعی چند روزه اینترنت، بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی را چه در داخل و چه در تعامل با خارج با مشکلات جدی مواجه کرد و تداوم بحران‌ها در ماه‌های بعد، راه بر به هم خوردن نظم بازارهای اقتصادی، کاهش قدرت خرید مردم، افزایش تورم و تداوم رکود را باز کرد.
به این عوامل باید، مشکلات تاریخی اقتصاد ایران را نیز اضافه کرد. هرچند در دهه‌های گذشته بسیاری از کارشناسان اقتصادی، بارها اعلام کرده‌اند که تداوم وابستگی به پول نفت، برای ایران گران تمام شده و اقتصاد را آسیب پذیر می‌کند اما همچنان این روند ادامه پیدا کرد و با تحریم‌های نفتی جدید، بار دیگر فشاری جدی بر منابع مالی دولت وارد شد. از دیگر سو، دولت روحانی که در چهارساله اول توانسته بود با ایجاد یک همگرایی میان دستگاه‌های اجرایی، تیم اقتصادی نسبتا هماهنگی را راهی وزارتخانه‌ها کند، در چهار ساله دوم تمام این دستاوردها را به کنار نهاد و نبود یک برنامه اقتصادی مشخص برای عبور از تحریم‌ها، خود را بیش از هر زمان دیگری نشان داد.
اختلاف نظر هفته‌های اخیر سازمان برنامه و بودجه و بانک مرکزی درباره چرایی افزایش نرخ تورم، خود نشان‌دهنده یک دست نبودن تیم اقتصادی و به دنبال آن تصمیمات اقتصادی است. موضوعی که بسیاری از کارشناسان معتقدند خود به عاملی برای افزایش میزان تاثیرگذاری تحریم‌ها منجر شده و اگر دولت راهی برای بهبود شرایط داخلی اقتصاد پیدا می‌کرد، قطعا کاهش فشار تحریم‌ها نیز با سرعت بیشتری ممکن بود.
پایان عصر تحریم‌ها؟
با وجود تمام فشارهای سال‌های اخیر، به نظر می‌رسد دولت ترامپ به هیچیک از خواسته‌های خود در اعمال تحریم‌های جدید نرسیده است و در شرایطی که به ماه‌های پایانی دوره چهارساله ریاست‌جمهوری او نزدیک می‌شویم، نشانه‌هایی از این ناکامی خود را نشان می‌دهد.
در ماه‌های گذشته، ترامپ در ابتدا جان بولتون، مشاور امنیت ملی خود را برکنار کرد و چند روز قبل نیز خبر پایان کار برایان هوک نماینده ویژه دولت امریکا در تحریم‌های امریکا اعلام شد تا مشخص شود رییس‌جمهوری امریکا از نتایج به دست آمده راضی نیست.
از سوی دیگر ترامپ در نطق‌های اخیر انتخاباتی خود چند بار اعلام کرده که آماده توافق با ایران است و حتی گفته در صورت پیروزی در انتخابات پیش‌رو، قصد دارد توافقی جدید با ایران را ظرف یک ماه نهایی کند. موضعی که از سوی مسوولان دولتی ایران یک نتیجه دارد و آن شکست قطعی تحریم‌های امریکاست.
در جدیدترین اظهارنظر، محمدباقر نوبخت معاون رییس‌جمهوری و رییس سازمان برنامه و بودجه از رو درباره پایان بودن تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران سخن گفته است. او گفته: اجرای برنامه‌های اقتصادی و طرح‌های عمرانی در کشور نشان می‌دهد که تحریم‌های امریکا شکست خورده است. امریکا با تحریم ایران به دنبال متوقف کردن تمام برنامه‌های اقتصادی و زیرساختی کشورمان بود ولی با وجود تحریم‌های شدید و بسته شدن تمام راه‌های مبادلات بانکی و انتقال ارز، برنامه‌های توسعه‌ای و اقتصادی کشور متوقف نشد و ادامه یافت. نوبخت در تشریح شرایط به وجود آمده برای اقتصاد ایران، اظهار کرد: مبادلات ارزی ایران در حوزه صادرات و واردات سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بود که با تحریم نفت، بخش زیادی از این مبادلات مالی متوقف شد ولی سازندگی کشور متوقف نشد. امروز در حالی که با این تحریم‌ها حتی انتقال ارز ناشی از صادرات غیرنفتی نیز بسته شد و جلوی انتقال ارز برای خرید داروی کرونا و بیماران خاص نیز گرفته می‌شود، ولی ما موفق شدیم با همه دشواری‌ها برنامه‌های اقتصادی و توسعه‌ای کشور را پیش ببریم و حتی پرداخت حقوق و یارانه نیر سر وقت انجام شده است.
معاون رییس‌جمهوری با تاکید بر اینکه امریکا انتظار داشت با تحریم شدید، دولت در پرداخت حقوق و یارانه نیز با مشکل مواجه شود، گفت: هیچیک از برنامه‌ها و آرزوهایشان محقق نشد و امروز کناره‌گیری یا برکناری جان بولتون و هوک که از مسوولان حوزه تحریم ایران بودند به عنوان شکست تحریم در سطح بین‌المللی تحلیل می‌شود.
نوبخت یکی از مهم‌ترین عوامل شکست تحریم‌های امریکا را مقاومت مردم دانست و افزود: ملت ما با وجود سخت شدن شرایط اقتصادی با مقاومت تحریم را به شکست کشاندند. وی افزود: به هر حال با شکست تحریم به زودی گشایش اقتصادی در کشور صورت می‌گیرد . دولت نیز تلاش می‌کند با وجود محدودیت‌های مالی برنامه‌های اقتصادی خود را عملی کند.
هرچند اظهارات مقامات دولتی درباره پایان یافتن تحریم‌ها با سیاست‌های اعلامی دولت امریکا، سازگاری ندارد اما آنطور که جو بایدن رقیب انتخاباتی ترامپ گفته، در صورت پیروزی آماده بازگشت به برجام است و دولت ترامپ نیز با وجود تمام سر و صداها، برای مذاکره جدید با ایران باید از خواسته‌های خود کوتاه بیاید.
اگر آبان سال 58 بود و تسخیر سفارت امریکا از سوی دانشجویان خط امام، یک بار دیگر آبان ماه آینده، مذاکرات دو کشور و سرنوشت تحریم‌ها را مشخص خواهد کرد.
