محمدرضا ستاری|
در کشاکش تشدید فشارهای اقتصادی ایالات متحده امریکا علیه ایران و همزمان با ناتوانی کشورهای اروپایی برای تضمین بهره‌مندی ایران از مزایای توافق هسته‌ای، روز جمعه سرگئی ریابکوف معاون وزیر خارجه روسیه از آمادگی کشورش برای کمک به ایران در صادرات نفت و بخش بانکی در صورت اجرایی نشدن سازوکار مالی اینستکس خبر داد. این دیپلمات ارشد روسی همچنین ده روز قبل نیز پس از دیدار با همتای امریکایی خود با بیان اینکه اروپا اراده و توانایی لازم را برای ایجاد مناسبات و تعاملات سازنده اقتصادی با ایران ندارد، تصریح کرده بود که مسکو از عدم همکاری اروپا با ایران در بخش انرژی بسیار متاسف است و در صورتی که شرایط فعلی تغییر پیدا نکند، توافق هسته‌ای با مخاطراتی روبرو می‌شود که تحولات آن بیش از هر زمان دیگری پیچیده‌تر خواهد شد.
دستان بسته اروپا در مقابل امریکا
مسکو در حالی هدف از این کار را تلاش برای حفظ توافق هسته‌ای و نیز ترغیب ایران برای ماندن در برجام اعلام کرده است که همزمان در سالگرد خروج یکجانبه امریکا از این توافق بین‌المللی، سه قدرت اروپایی علاوه بر مساله همکاری‌های تجاری و اقتصادی با ایران، با دو چالش مهم دیگر نیز روبه‌رو هستند. نخست اروپا در حالی دو گام عملی را در راستای بهره‌مندی ایران از مزایای برجام برداشته که تاکنون و پس از گذشت یک‌سال مقامات ایرانی بارها و بارها از تعلل و ناتوانی آنها در پایبندی به تعهداتشان یاد و تاکید کرده‌اند که فرصت اروپا تمام شده است. در همین راستا تاسیس بانک سرمایه‌گذاری در لوکزامبورگ و راه‌اندازی کانال مالی اینستکس توسط اروپایی‌ها تاکنون به در بسته برخورد کرده است. نخست اینکه با وجود تاسیس این بانک سرمایه‌گذاری، هنوز شرکت‌های اروپایی تمایلی برای همکاری در این چارچوب از خود نشان نداده و کانال مالی اینستکس نیز با وجود اینکه ماه‌هاست توسط اروپا و ایران ثبت شده، همچنان موفق به انجام هیچ تراکنشی نشده است. هر چند مهم‌ترین وظیفه سازوکار مالی اینستکس بنا بر اعلام خبرگزاری یورونیوز، ارایه خدمات تسویه و پرداخت به صادر و واردکنندگان حقیقی و حقوقی، گشایش حساب اعتبار اسنادی، تسهیلات و اعتبارات ریالی و ارزی، تامین مالی کوتاه‌مدت و بلندمدت نزد بانک‌ها، موسسه‌های مالی و شرکت‌های ایرانی و اروپایی و نیز اخذ وام و اعطای نمایندگی به همه بانک‌ها و شرکت‌های داخلی و خارجی، تعامل با شرکت مادر اینستکس اروپایی و سایر کانال‌های مالی در کشورهای دیگر عنوان شده است، اما به گفته ناظران هنوز مکانیسم حقوقی اینستکس برای دور زدن تحریم‌های امریکا مشخص نبوده و این سازوکار که ابتدا قرار بود در چارچوب SPV در برگیرنده تمامی شرکت‌های اروپایی باشد، اکنون در قالب اینستکس تنها می‌تواند با شرکت‌های کوچک و متوسط محدود سه کشور آلمان، انگلیس و فرانسه وارد مراوده شده و در گام اول تنها کالاهای اساسی از جمله مواد غدایی و دارو را تحت پوشش قرار دهد.
در همین رابطه هر چند بار دیگر فدریکا موگرینی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز گذشته تاکید کرده که به زودی نخستین تراکنش مالی اینستکس انجام می‌شود، اما به گفته تحلیلگران اروپا اکنون علاوه بر ابزارهای محدود خود برای مقابله با تحریم‌های امریکا، درگیر دو چالش مهم افزایش تنش‌ها به موازات تحرکات معنادار نظامی ایالات متحده در منطقه خلیج فارس و نیز اقدام ایران برای کاستن از تعهدات هسته‌ای خود طبق بیانیه شورای عالی امنیت ملی کشورمان است. در واقع اکنون اروپا همزمان با تصمیم قاطع ایران برای ورود به گام دوم هسته‌ای که شامل افزایش غنی‌سازی بالای 3.67 و نیز راه‌اندازی راکتور اراک می‌شود، بیش از هر زمان دیگری توافق هسته‌ای را در خطر دیده و بنا بر گزارش منابع خبری قرار است طی روزهای آینده علاوه بر برگزاری نشست کمیسیون برجام در روز هفتم تیرماه، وزرای خارجه سه کشور آلمان، انگلستان و فرانسه نیز برای رایزنی‌های برجامی راهی ایران شوند.
طبق گزارشی که خبرگزاری رویترز از احتمال سفر سه وزیر خارجه اروپایی به تهران منتشر کرده است، اروپایی‌ها قرار است طرح تازه خود را برای نجات برجام ارایه کنند؛ امری که به گفته برخی از تحلیلگران با توجه ابزارهای محدود و عدم تمایل اروپایی‌ها برای رویارویی با امریکا به خاطر ایران ممکن است نتیجه خاصی دربر نداشته باشد.
روسیه به دنبال چیست؟
در این میان و در حالی که اروپا اکنون عمده نگرانی خود را کاهش اقدامات برجامی ایران دانسته و اعلام کرده که گام نخست هسته‌ای ایران برای توقف فروش آب سنگین و اورانیوم غنی‌شده را نمی‌پذیرد، مسکو در اقدامی به منظور سبقت از رقبای اروپایی خود تصریح کرده که حرکت ایران برای کاستن از تعهدات هسته‌ای را درک می‌کند، اما قصد دارد مانع از فروپاشی برجام به عنوان اهرمی برای امنیت جهان و منطقه شود.
در همین راستا، برای تحلیل پیشنهاد جدید روس‌ها برای همکاری با ایران در بخش‌های مالی و انرژی در صورت عدم کارایی اینستکس، چند سطح تحلیل وجود دارد. نخست اینکه با وجود تعلل اروپایی‌ها در جهت کسب رضایت ایران، یکی از عمده‌ترین نگرانی‌های مسکو در چارچوب عادی‌سازی روابط میان ایران و غرب تا حد زیادی برطرف شده است. روس‌ها نه به صورت علنی، اما همواره از تمایل ایران برای گسترش همکاری با کشورهای اروپایی در شرایط پسا تحریم ابراز نارضایتی کرده و در همین رابطه در شرایط کنونی قصد دارند شکاف ایجاد شده در روابط تهران- بروکسل را پس از خروج امریکا از برجام پر کنند.
در سطح دوم، هر چند بنا بر گزارش بازرس مولر، مساله دخالت و همکاری نزدیکان ترامپ با روسیه در انتخابات سال 2016 به میزان زیادی از دستور کار خارج شد، اما بنا بر اختلافات سیاسی در داخل امریکا، همچنان موضوع روسیه گیت می‌تواند ابراز مهمی در دست دموکرات‌ها برای مهار ترامپ باشد. به همین دلیل مسکو در شرایط کنونی و همزمان با ناتوانی اروپایی‌ها، می‌تواند از این مساله برای اخذ معافیت نفتی برای ایران استفاده کرده و از سوی مقابل تهران را ترغیب به حفظ برجام و افزایش همکاری‌های دوجانبه در سطوح دیگر کند.
همچنین در سطح سوم، روسیه با توجه به سیاست متوازن‌کننده و غیر ایدئولوژیک خود در منطقه خاورمیانه که برای آنها همکاری همزمان با تمامی بازیگران و نیز بهره‌مندی از امتیاز قابل توجه بندر طرطوس و پایگاه هوایی حمیمم در سوریه را به ارمغان آورده است، با ورود به معادلات پیچیده کنونی منطقه قصد دارد ضمن کنار زدن اروپا از جایگاه مسلط برجامی، در خصوص ایفای نقش در سایر چالش‌های کنونی منطقه و توافق هسته‌ای نیز به عنوان بازیگر، استراتژی میان مدت خود را عملیاتی و تثبیت کند.
